11 қаңтар, KAZNEWS. Казньюс ақпараттық агенттігі оқырмандар арасынан төменгі сұрақтар бойынша апта сайын жауап алып отыратын болады.

1. Сіз қандай кітап оқисыз?
2. Қазір қандай кітап оқып жатырсыз?
3. Қысқаша мазмұны қалай?
4. Оқыған кітаптарыңыз арасынан ең көп ой салған кітапты атап өтсеңіз?
5. Басқа адамдарға оқуға қандай кітапты ұсынар едіңіз?

Өмірбек Биқұмарұлы, Доктор (Рh.D)

1. Ғылыми кітаптар, сонымен қатар этнографиялық, археологиялық, өлеңдер жинағын көбірек оқимын.

2. Қазір Моңғолиялық қазақ жазба ақыны Жанат Боқашұлының “Аққулар оралғанда” өлеңдер жинағын оқудамын.

3. Қысқаша мазмұны поэзиялық өлеңдер мен тарих-этнографиялық жанрда.

4. Биқұмар Кәмалашұлының “Киелі жандар” деген жинағын құрастырып жатырмын. Жинақта 42 әңгіме енген. Салт дәстүрлік мақалалар көп, құрастыру барысында осы жинақ көп ой салды. Таяуда жарыққа шығарамыз.

5. Оқырмандарға қазақтың ұлы жазушылары Абай, Міржақып, Мағжан, Шәкәрім т,б. Сондай-ақ, Моңғолиялық Байыт Қабанұлы, Жанат Боқашұлы, Аманжол Бәделұлы қатарлы жазушылардың еңбегін оқуды ұсынамын.

Сәбет Насырұлы, журналист

1. Тарихи, тағылымдық, танымдық кітаптарды оқығанды жақсы көремін.

2. Соңғы бір жылда кітапқа қарауға уақыт болмай жүр. Әйтпесе, уақытың болса, аяқты көсіліп тастап, кітап оқығанға не жетсін! Бірақ 5-6 ай бұрын Оспан Исламұлының сенімді серігі Нұрғожай батыр Молдажанұлының естелігін алып оқыдым.

3. Қысқаша мазмұны өзін таныстырумен басталып, Шығыс Түркістанның құрылуы мен құлдырауы және замандастары, Алтай бетіндегі қазақтардың қуғындалуы, көшбасшы Оспан Исламұлы жайлы баяндалады.

4. Оқыған кітаптарым арасынан ең көп ой салған кітаптар – Джек Лондонның «Мартин Иден» романы.

5. Ең алдымен Құран кәрімді оқыңыз. Көп дүниені түсінбесеңіз де, түсінгеніңіздің көбі сіздің өзіңізге және өмірге деген көзқарасыңызды өзгертетін болады. Басқалары:

– Дейл Карнегидің «Дос табу және адамдарға ықпал ету өнері»,

– Джон Перкинстің «Жалдамалы қаржылық қансорғыштың күнәсынан арылуы» /Эдийн засгийн хөлсний алуурчны наминчлал/»,

– Іляс Есенберлиннің «Көшпенділер»,

– Зардыхан Қинаятұлының «Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түрік тайпалары», «Моңғолиядағы қазақтар» , «Қазақ мемлекеті және Жошы хан», «Қазақтар мен Моңғолдар тарих тоғысында»,

– Мұхтар Мағауиннің «Қазақ тарихының әліппесі»,

– Сұлтан Тәукейұлының «Ақыр Жәнібек» кітаптарын оқуды ұсыныс етемін.

Соңғы жылдары baabar.mn, jargaldefacto.com, tolgoilogch.mn, Kaznews.mn ғаламтор порталдарында жарияланған мақала, сұхбаттарды қалдырмай оқуға тырысудамын.

Аманжол Қуантханұлы, ақын 

1. Тарихи, поезиялық жанрдағы кітаптарды көбірек оқимын.

2. Фариза Оңғарсынованың екі томы мен Нұрқожай батырдың “Азаттықтық өшпес рухы” атты кітаптарды оқыдым.
3. “Азаттықтың өшпес рухы” кітабы Шығыс Түркістан ұлт азаттық көтерілісі туралы баяндалады.

4. Оқыған кітаптарым арасына Лияс Есенберлиннің “Көшпенділер” соңғы кітабы терең ой салды.

4. Мұхтар Мағауин, Иляс Есенберлин, Фариза Оңғарсынова, Оспан батыр кітабы, Бес ғасыр жырлайды, Сұлтан Тəукейұлының бес томы және Сұраған Рақметұлы, Байыт Қабанұлының кітаптарын оқуға ұсынамын.

Даргерхан Аятханқызы, ағылшын пәнінің ұстазы

1. Әдеби кітаптарды көбірек оқуды ұнатамын. Соңғы кезде жеке тұлғаны дамытуға байланысты кітаптарды көп оқитын болдым.

2. Гүлдәурен Табиғатқызының «Тренди бойжеткен» және Г.Мөнгөннің «Жинақ ашығудан басталады» деген кітаптарды оқудамын. «Өзіңе және жанұяңа қамқор болу» деген кітапты оқып бітірдім.

3. Жоғарыдағы екі кітаптың мазмұнына келсек өзіңді дамыту үшін не істеуің керек, қыл аяғы тәңертең ерте тұрсаң ден саулығыңа және жеке тұлғалық даму бойынша жұмысыңның өнімді болуы жайлы кеңестер берілген. Екіншісінде ақшаны қалай табу және қалай ретті жұмсау жайлы жазылған.

4. «Жинақ ашығудан басталады» кітабы ой салды. Және басқаларға осы кітапты бір оқуға кеңес беремін.

Дастан Қаламханұлы, суретші

1. Жалпы тарихи кітаптар оқимын. Суретші адам болған соң жаңа туынды жасау үшін көбірек зерттеулер жасаймын.

2. Соңғы кездері Алтын орда жайлы Иен Янның Батый хан романын оқып жүрмін. Қазақстан, Моңғолия суретшілер осы тақырыпта жұмыс жасап жатыр. Тың жақсы шығармалар шығып та үлгерді. Қазір интернет желісінен де кітап тар оқуға болады. Негізі Яндексте жақсы тартхи кітаптар бар. Көбі Орыс тілінде. Жалпы Ресейдің шығарғын ғылыми кітаптары көп қызықтаймын. Кейбір тарихи оқиғалар анық зерттелген. Сонау ертедегі жане қазіргі кезге дейнгі әлемдік барлау ұйымдарының тартихын зерттеген жазушылардың кітаптарын оқимын.

3. Əзіл мысқылдан əрине алыстаған жөн. Берері жоқ. Ізденіп оқу керек. Оқып қана қоймай анализ жасаған жөн.

4. Жастарға айтарым кітап оқуды ең əуелі қазақ классиктерінен бастау керек. М Əуезов. Ғ.Мүсірепов, Шыңғыс Айтматовты міндетті түрде оқу керек деп ойлаймын. Сосын мамандыққа байланысты кітаптарды көбірек оқү керек. Сонда өзі де жетіледі. Қайда барсаңда өз мамандар арасында қандай бір дискуцияда қысылмай жауап беретін жағыдайда болу керек.

Ақбөпе Жубайқызы, ұстаз

1. Қазақтың ақын-жазушыларының көптеген кітаптарын оқыдым. Cоңғы 6 жылдан бері бала тәрбиесіне байланысты жас ерекшеліктеріне байланысты психологиялық кітаптарды да қосып оқып жүрмін. Әлемге әйгілі адамдардың өмірі туралы да кітаптар оқимын.

2. Соңғы оқыған кітабым Анна Франк “Пана” күнделігін, Г.Наранбаатар “Аз жаргалын набор” болды. Бірнеше күн бұрын М.Шахановтың “Қонаевпен сырласу” кітабын оқып бітірдім.

3. Әр оқыған кітаптардың ішінен өзіме ұнаған сөйлем нақыл сөздерін белгілеуіме түртіп аламын. Осы кітаптан Қонаевтың жарты ғасыр бірге өмір сүрген жары жайлы айтқан жерінен мына бір үзіндісі ұнады.

“…Күйеуінің санасына сана қосуда, оның ажырамас досына айналу жолында әйел ылғи да ізденіс үстінде жүруі шарт. Ізденуден, іштей толғанудан қалған әйел-әйел емес” деген сөздері ұнады. Д.Қонаев бұрын көп жылдары бастық болғанын білетінмін бірақ ол кісі өте әділ парасатты таза адам екендігін осы кітап арқылы таныдым.

4. Жалпы өзімнің оқыған кітаптардың ішінен өзіме ұнайтын кітаптар З.Ахметова “Шуақты күндер” М.Шаханов пен Ш.Айтматовтың бірлесіп жазған “Құз басындағы аңшының зары” кітабы, О.Бөкеевтің “Атау кере” повесі Мырзакелді Кемелдің “Ақыл қалта” оқырмандар кітабын оқыса деймін.

“Кітап оқудан тыйылсақ, ой ойлаудан да тыйылар едік” – Ғабит Мүсірепов. 

2021 жылғы 02 қаңтар, KAZNEWS. Сиыр жылы қандай болады: Сиыр жылы халық есінде көбінесе ауыртпалық, дау- жанжал, қиындықтарымен есте қалған.

Ырымшыл халқымыз бұл жылы сəтсіздік бола қалса, «биыл ауыр жыл ғой» дей салған. Сиыр жылы туған адамдар халық əдеті мен ырымдары негізінде сиыр бауыздамайды.

Табиғи белгісі – су. Бұл жылы өмірге келгендер тұрақты, сабырлы, көшбасшылық қабілетке ие, еңбекқор болып келеді. Жаман қасиеті: талапшыл, қатал, қырсық, ашуланшақ болып келеді.

Сонымен, сиыр жылы аймағымыз үшін қандай жыл? Тарихи шегініс жасап, 1901-2021 жылдардағы оқиғаларға қысқаша шолу жасап көрелік.

1901 жылы

XIX ғасырдың екінші жартысы ХХ ғасырдың басында Цинь үкіметінің сыртқы саясаты біршама әлсіреуіне байланысты 1901 жылы “Жаңа үкімет саясаты” бағдарламасын жариялады. Бұл моңғол халқына ауыртпалық туғызды. VIII Боғда Живзандамба, Цэрэнчимэд, Ханддорж, Чагдаржав қатарлы тұлғалар Цинь үкіметінің басымшылық саясатына қарсы шығып, ел бостандығы үшінгі күресі 1911 жылға дейін жалғасып, Моңғол елінің тәуелсіздігін жариялаған болатын.

1913 жылы

Қытай мен Ресей Сыртқы Моңғолияның өкілдерінсіз, бұл территория автономия есебінде Қытайдың бір бөлігі деп жариялаған декларацияға қол қойды.

Моңғол үкіметі Ресей патшалығына декларацияға қарсы нота жолдады.

Батыс моңғолияда Жа ламаның айдауынан зардап шегіп Қобда өлкесінен жер аударылған тұрғындар қайта оралды.

1925 жылы

Моңғолияның ұлттық вальютасы «төгрөг» айналымға енді.

Урианхай, тыва және қазақ халқы Чандмань-уул аймағына қарасты болды. Қазақтар Шеруші, Шыбарайғыр, Жантекей, Ботақара атты төрт хошуунға бөлінді.

Алтанцөгц сұмыны орнады.

1937 жылы

Саяси қуғын-сүргін нәубеті 1937-1938 жылдары өзінің шарықтаған шегіне жетті.

Моңғолияда 37 мыңға жуық адам нәубетке ұшырады. Олардың 3 мыңға жуығы Баян-Өлгийліктер болған. Бүгінге дейін ел көлемінде 31 мың адам ақталған. 1990 жылдан бері Баян-Өлгий аймағынан 700 ге жуық азамат ақталып, ұрпақтарына мемлекет тарапынан өтемақы төленген.

Бугат, Дэлүүн сұмындарында бастауыш мектеп ашылды.

1949 жылы

Моңғолдың ұлттық күресінен Қожағапан Белденбайұлы «Мемлекеттік лашын» атағын жеңіп алды.

Аймақтың Автобазасы орнаған. Алғаш ГАЗ-51-ден 7 машина болған.

1949 жылғы сиыр жылы аймақ басшысы қызметін Жеңісхан Дүзелбайұлы (1944.1-1950.12) атқарып тұрған.

Мемлекеттік IX Ұлы хуралына Ноғай Шымшырұлы, Женісхан Дүзелбайұлы, Илияс Санатбайұлы, Т.Риян, Д.Уртнасан, Б.Камерив, Т.Өтнөө, Б.Дорж қатарлы азаматтар өкіл ретінде қатысқан.

Моңғолия Қытай Халық Республикасымен дипломатиялық қарым қатынас орнатты.

1961 жылы

Моңғолия БҰҰ-ның 101-ші мүшесі болды.

Моңғолия қазақтары арасынан алғаш рет Қамбар Өмірбекұлы докторлық дәреже қорғады.

Халық ұлы хуралының жарлығымен Өлгийге қала мәртебесі беріліп, қала әкімшілік басқармасы орнады.

Аймақтық құрылыс базасын Құрылыс конторы болдырып өзгертті.

1961 жылғы сиыр жылы аймақ басшысы қызметін Ырым Жуанғанұлы (1959.11-1970.6) атқарып тұрған.

1973 жылы

1973 жылы Москвада Моңғолия қазақтары арасынан екінші болып докторлық дәрежені Мініс Әбілтайұлы қорғады.

Базылхан Бұқатұлы «Моңғол-қазақ тілінің салыстырмалы тарихы» тақырыбында (Алматыда) тілі білімінің доценті атанды.

Халық Ұлы хурал депутатына бұл жылы А.Зәйтін, О.Тілейхан, Я.Жигжид, А.Сарай, Ж.Марзия, Қ.Сембай, Ш.Қабдыл, Н.Сатей, С.Ағат, Ж.Буянтогтох, А.Баба қатарлы 18 азамат сайланған.

«Эрдэнэт» өндірісін орнату туралы шешім қабылданы.

1973 жылғы сиыр жылы аймақ басшысы қызметін Сарай Асқанбайұлы (1970.6-1978.6) атқарып тұрған.

1985 жылы

Өлгий қаласында жылу станциясы орнап, аймақ орталығы біріккен жылуға қосылды.

Өлгий қаласында таза-арам су станциясы орнады.

1985 жылғы сиыр жылы аймақ басшысы қызметін Қызырхан Құсбекұлы (1978.6-1989.11) атқарып тұрған.

1997 жылы

Жазушы, Моңғолияның еңбек сіңірген қайраткер Ақтан Бабиұлының 100 жылдық мерей тойы аталып өтті.

Халық әртісі Риймэдийн Самжид Моңғолияға “Еңбек сіңірген өнер қайраткері” атағын алды.

Аймақтық электр желісі Ресейдің Шығыс Сибирь жоғарғы кернеулі электр желісіне қосылды.

Ислам Қабышұлының «Түрік Моңғол халқының тарихы, шығу тегі» туындысы жарық көрді.

Ұлықпан Қаманұлы биология ғылымдарының докторы дәрежесін қорғады.

1997 жылы тұрғын үйлер жекеменшікке берілді.

Моңғолия Президентінің сайлауы жүріліп сайлаушылардың 60,8 пайыз дауысымен Нацагийн Багабанди жеңді.

Баян-Өлгий аймағының халық саны 85,5 мың болатын.

1997 жылы аймақ басшысы қызметін Мейрам Қадырұлы (1996.10-2000.8) атқарып тұрған.

2009 жылы

Дөрбетхан Еркетайұлы Моңғол еліне «Еңбек сіңірген ұстаз», Зейнелхан Мухайысұлы Моңғол еліне «Еңбек сіңірген экономист», Сагсай сұмын тумасы Дөндей Шаштақұлы Моңғол еліне «Еңбек сіңірген малшы», Буянт сұмын тумасы Шалмаагийн Ёлка Моңғол елінің «Мәдениет саласына еңбек сіңірген қайраткер» атанды.

Асай Рәмішұлы медицина ғылымдарының докторы дәрежесін қорғады.

Тау спортының халықаралық спорт шебері Жанарбек Ақбиұлы Еуропадағы Кавказ жоталарының ең биік шыңы Эльбрусты бағындырды.

Моңғолияда H1N1 індеті тарап, 1200 адам ауырып, 28 адам көз жұмды.

Моңғолия Президентінің сайлауы жүріліп сайлаушылардың 51,21 пайыз дауысымен Цахиагийн Элбэгдорж жеңді.

Демократиялық қозғалыстың 20 жылдық мерей тойы аталып өтті.

Оюутолгой кенішін экономикалық айналымға еңгізу туралы келісім жасалды.

Сыбызғы ЮНЕСКО-ның Шұғыл қорғауды қажет ететін материалдық емес мәдени мұралардың тізіміне енген.

2009 жылы Баян-Өлгий аймағының халық саны ең аз өсім көрсетті. 2000 жылы 91 мың 579 адам болса, 2001 жылы 89 мың 948 адам, 2004 жылы 93 мың 732 адам, 2009 жылы 89 мың 270 адамға дейін азайған. Халық санының аз өсуіне көші-қон процессі әсер еткені көрініп тұр. Ал, 2019 жылғы статистикалық мәлімет бойынша халық саны 108 мың 530 адамға жетті.

2009 жылы аймақ басшысы қызметін Қабыл Сәкейұлы (2007-2012.12) атқарып тұрған.

2021 жылы?

09 желтоқсан, KAZNEWS. Казньюс ақпараттық агенттігі Баян-Өлгий аймағы туралы 10 маңызды мәліметті ұсынады.

1. Халық саны: Баян-Өлгий аймағының халық саны 108,5 мың адам. (2019 ж. ҰСК, 1212.mn)

2. Жер көлемі: 45,8 мың шаршы км.

3.Географиялық орналасуы: РФ-ның Алтай Республикасымен (225 км), ҚХР-ның ШҰАР-мен (450 км) , Моңғолияның Ховд аймағымен (450 км) және Увс аймағымен (165 км) шекараласады. Теңіз деңгейінен 1301-4374 метрде орналасқан. Өңірдің 95,3 пайызы теңіз деңгейінен 1600 метр биіктікте.

4. Бәсекеге қабілеттілік индексі: Баян-Өлгий аймағы бәсекеге қабілеттілік индексі бойынша Моңғолияда 13-ші орында. (2019 ж. Aimagindex.mn)

5. Туризм: 2020 жылы Баян-Өлгий аймағы ішкі туризм үшін оң динамикалық көрсеткішке қол жеткізді. Биыл басқа өңірлерден 23 мың адам Баян-Өлгий аймағының әсем жерлерін көруге және халықтың салт дәстүрін тамашалауға келіп қайтқан. Бұл алдыңғы жылдан 10 мың адаммен артық.

6. Бас қала: Баян-Өлгий аймағының орталығы Өлгий. Халық саны 36 мың. Моңғолияның ірі қалаларының бірі.

7. Халықтың орналасу тығыздығы: Баян-Өлгий аймағында 1 шаршы км-ге 2,4 адамнан келеді. Бұл көрсеткіш Моңғолияда 1 шаршы км-ге 2 адамнан, Қазақстанда 7 адамнан, Ресейде 9 адамнан, Түркияда 110 адамнан, Қытайда 153 адамнан, Сингапурде 8358 адамнан келеді.

8. Экономикалық көрсеткіштері: Баян-Өлгий аймағының ЖІӨ –і 409.838 млн төгрөг. /Бұл көрсеткіш батыс өңірде Завхан аймағы 420,558 млн, Увс аймағы 417,991 млн төгрөг. Ховд аймағы 393,802 млн./ Жан басына шаққандағы ЖІӨ: 3,946 мың төгрөг. (2019 ж. ҰСК, 1212.mn)

9. Әкімшілік-аумақтық құрылымы: Әкімшілік-аумақтық құрылымы бойынша 13 сұмын (аудан), 1 қалашықтан тұрады.

10. Ең биік мұнара: Баян-Өлгий аймағының радио станциясының антені Моңғолиядағы ең биік мұнара болып саналады. Биіктігі 350 метр.

Оқи отырыңыз: Аймақтың жарты жылдағы экономикалық әлеуметтік көрсеткіштері

Баян-Өлгий аймағының негізгі әлеуметтік көрсеткіштер серпіні қандай?

Халықтың тұрақты қолданысындағы тауарлардың негізгі бағасы 4,7% -бен өскен

ҰСК: Баян-Өлгий аймағының халық саны 2045 жылы 162 мыңға жетеді

28 – қараша, KAZNEWS. Үйде отыру арқылы аты жаман індеттің таралмауына үлес қосыңыз. Жұмысыңызды үйден жасап жатқан болсаңыз осы сенбі де келесі аптаның жұмысын жоспарлаңыз. Моңғолия қазақтарының әндерін тыңдап өзгелермен бөлісе отырыңыз.

Хит #10 ән мен әнші. 

1. Бердібек Дәулетбекұлы – Өлгей кеші

2. AUKA – Тараз шахардан (Cover)

3. Сағым Бейбітшілікқызы – Бай-Өлке алтын бесігім

4. Мұратбек Хайролда – Астана арулары

5. Өзгеріс Шерікбайұлы – Аңсағаным – ауылым

6. Гауһартас Космонов – Ақ бұлтым

7. Күлтегін ансамблі – Мен қазақпын

8. Нұр тобы – Өлке жастары

9. Бахат – Аав (Әке)

10. Нұрлан Сәкейұлы, Батхүү Мөнхдалай – Ханшайым (Cover)