06 қаңтар, KAZNEWS. Қоян жылы– барыс жылынан соң, ұлу жылынан бұрын келетін мүшел есебінің төртінші жылы.
Қоян қазақтың шаруашылық тарихында жұт, аштық, ауыртпалық, бейнет жылы ретінде бағаланады. Қоян жылғы жұт пен апат, аштық қаламгерлер шығармаларына да арқау болып қалды. Солардың бірі І.Жансүгіров былай деп жазды: Болмаса түлкі алдырған, қасқыр атқан, Бір қазақ таба алмайсың, қысты ұнатқан. Өтіпті «ақ қояндай» қырғын қыстар Түкірік түспей қатқан, жұрт жұтатқан.

Сонымен, қоянның жақсы тұстары да болған. Қоян жылы дүниеге келгендер сезімтал әрі момын, жанашыр Қоян тік мінезімен және білімге құштарлығымен ерекшеленеді. Ол бала күнінен дами түсіп, аса көрнекті тұлғаға айналады.

Бұл жылдар адамзат тарихында коммерциялық түрлі-түсті теледидардың шығарылуы, билікке Маргарет Тетчердің келуі, Солтүстік полюстегі “Сібір” мұзжарғышы, есеп-қисаптың евроға өтуі және жер шарының жетінші миллиард тұрғынының дүниеге келуі қатарлы оқиғалар әлемдегі айрықша маңызды оқиғалар ретінде саналады.

Бұл жыл белгілеріне мына жылдар сәйкес келеді: 1903, 1915, 1927, 1939, 1951, 1963, 1975, 1987, 1999 және 2011. Ендігі Қоян жылы 2023 жылға тұспа-тұс келіп тұр.

Ал, Моңғолия қазақтарының есінде өткен қоян жылдары несімен сақталды?

1903 жылы

Манж Цинь үкіметі Алтайдың күңгейі мен теріскейіндегі қазақтарды оң және сол қол деп бөліп, Қобда қазақтарын «оң қол» етіп ұйымдастыруға талпынды. Бұл ниеті 1905 жылы іске аспай қалған.

1915 жылы

Моңғолия, Ресей, Қытай арасындағы үштік келісімге қол қойылды. Келісім бойынша Моңғолияны тәуелсіздігінен айырып, Сыртқы Моңғолияда автономия статусын күшпен еңгізді.

Батыс моңғолияда Жа ламаның айдауынан зардап шегіп Қобда өлкесінен жер аударылған тұрғындар қайта оралды.

1927 жылы

Мемлекеттік IV Ұлы хуралына Ж.Адырбай, Чүлтэм да, Т.Күшкенбай, Т.Қожа қатарлы азаматтар өкіл ретінде қатысқан.

Алтанцөгц өлкесінде алғашқы бірлескен мектеп орнап, алғашқы ұстазына Хобда аймағынан Лхам ұстаз келіп жұмыстаған.

Улаанбаатар қаласындағы Өнеркәсіп комбинатына жұмыстауға алғашқы жұмысшылар қосыны аттанған.

1939 жылы

1939 жылы маршал Х.Чойбалсан батыс өлкеге сапар шегеді. Ол кезде қазіргі Моңғолияның ең батыс өлкесінде орналасқан Толбо, Жаргалант-Сагсай, Улаанхус сұмындарында болып, Чойбалсан қазақтар шоғырланған өлкеге келгенде, «Қазақ, урианхайларға жеке аймақ орнатып берем» деп уәде етеді.

Жапония милитаристері Моңғолия жеріне Халхин ғол бойында басып кіргенде Ікей Мәзімұлы соғысқа Л.Дандар басқарған 6-атты әскер дивизиясының 15-полк командирі ретінде қатысады. 1939 жылы 24 шілдеде Ікей Мәзімұлы жаудың қорғаныс шебін бұзып кіру бұйрығын алады. Осы шайқаста ерлікпен қаза табады. Ікей батыр Мәзімұлына осы ерлігі үшін 1979 жылы Моңғол Халық Республикасының батыры атағы берілген болатын.

1939 жылғы Халхин-голда КСРО мен Моңғолия қарулы күштері бірлесіп жапондарға соққы берді. Соғысқа өз полкын бастап полковник Жайсанып та қатысады. Генерал Зайсанов Жауынгерлік Қызыл Ту орденімен марапатталды.

Халхингол соғысына небəрі 18 қазақ азаматы қатысқан дерек бар. Ал, 1945 ж. соғысқа неше жүздеген қазақ жігіттері қатысып, елін, отанын қорғауда өздерінің азаматтық, жауынгерлік парыздарын адал атқарды. Қайсыбірі отан қорғап жүріп, қиыр шығыста жер жастанды. Халқа өзені бойындағы соғыс қазақтардың жауға қарсы батыл соғыса алатын отаншыл рухшыл екендігінің айқын дəлелі болды.

1939 жылы Шэн Шицай Алтайда «тазарту науқанын» жүргізіп, Ақыт Ұлімжіұлы жəне Мəкей қатарлы 30-дан аса қазақтың беделді адамдарын тұтқындап, Үрімжіге апарып түрмеге жабады. Оларға «Жапон басқыншыларымен астасқан, Жапонияның шпиондары, бандиттері, жапондықтардың Қытайға агрессия жасауын қолдаушылар» деген қылмыс тағады.

Халық санағы жүріліп, қазақтың барлық саны 24956 адам болғаны анықталған.

1951 жылы

Халық төңкерісінің 30 жылдың мерей тойына арналған Моңғолдың ұлттық күресінен Нұрқадыл Тоқтарбайұлы «Мемлекеттік лашын» атағын жеңіп алды.

Моңғол елінде сайлаудың жаңа заңы қабылданып Мемлекеттік Ұлы Хурал сайлауы жүріліп, Баян-Өлгий аймағынан 15 депутат сайланған. Олар: Т.Байдолда, М.Боранбай, Ж.Күміс, Ш.Ноғай, Ж.Орманбет, Т.Рахмет, М.Қашғынбай, Т.Риян, М.Құрманхан, Б.Құрметбек, Б.Мишиг, Л.Гончигсүрэн, Қ.Мұқанат, Э.Батвай, Т.Нанзад, Т.Құдайберген.

Аймақта алғашқы дизель станциясы орнады.

Құрылыс бригадасы орнаған.

Моңғолия елінде өндірістік науқанды жұмыстар атқарыла бастады. Осыған байланысты Моңғолияның батыс аймақтарынан, əсіресе, Баян-Өлгий өңірінен жаңадан құрылып жатқан шахта, руда өндірісінің жұмыстарына Орталық Моңғолия аймағына қоныстанды. Баян-Өлгийден Налайх көмір шахтасына төрт рет (1942, 1947, 1951, 1957), Шарынголға екі рет (1962, 1968), Бэрх рудасына екі рет (1957, 1961), Хажуланға бір рет, Чоноголға көмір қазуға бір рет (1952), Эрдэнэтте мыс қазуға екі рет (1978, 1982) жұмыс күштері тартылды.

Бұл жылғы қоян жылы аймақ басшысы қызметін Құрманхан Мұқамедиұлы (1950.12-1952.8) атқарып тұрған.

1963 жылы

Цэнгэл, Цагаан голсұмындарын қосып, Цэнгэл сұмынын орнатты.

Моңғолияда халық санағы жүрілген. Қазақтардың үлесі 48838 адам болған.

Аймақтық Журналистер одағы құрылды.

Мұсахан Қаматжанұлы Чехославакияның «Достық» орденімен марапатталған.

Бұл жылғы қоян жылы аймақ басшысы қызметін Ырым Жуанғанұлы (1959.11-1970.6) атқарып тұрған.

Халық Ұлы Хурал депутатына бұл жылы О.Тілейхан, Ш.Қабдыл, Ж.Ырым, Б.Шөрке, О.Дуламрагчаа, Б.Лхагвасүрэн, Д.Гомбожав, Т.Нуға, Қ.Қаби, Ж.Серікбай, М.Цэндээ, Н.Күлила, Н.Залел, А.Дэмбэрэл, Т.Өтнөө қатарлы азаматтар сайланған.

1975 жылы

Бұл жылғы қоян жылы аймақ басшысы қызметін Сарай Асқанбайұлы (1970.6-1978.6), Ховд аймағы басшысы қызметін Қабдыл Шәбіұлы (1965-1976 ж) атқарып тұрған.

Баян-Өлгий аймағының Музыка драма театрынан Қабыкей Ақмерұлы мен Қаду Жекейқызы «Моңғолияға Еңбек сіңірген әртіс» атағына ие болды.

Базылхан Бұқатұлының «Моңғол-қазақ тілінің салыстырмалы граматикасы» ғылми жұмысы жарық көрген.

Мәскеуде басылып шыққан «Кеңес үкіметінің экономикасының энциклопедиясы» -ның екінші томында Экономика ғылымдарының докторы Өмірбек Қамбарұлының еңбегін жоғары бағалаған. Бұл ғалымның деңгейін көтерген тарихи дерек болып табылады.

1987 – жылы

Зардыхан Қинаятұлы тарих ғылымдарының докторы атанды.

Бұл жылғы қоян жылы аймақ басшысы қызметін Қызырхан Құсбекұлы (1978.6-1989.11) атқарып тұрған.

1999 – жылы

Демократиялық жолмен сайланған Моңғолия үкіметі мен парламенті 1937– 1938 жылы елде жүрілген саяси нəубаттың қате болғанын ресми мойындап, құрбан болғандарды кінəсіз деп түгелдей ақтады. Көзі тірі ұрпақтарына Моңғолия үкіметі 1 млн төгрөг (шамамен сол кезде 1000 АҚШ доллары) көлемінде өтемақы төледі.

Сарай Асқанбайұлының «Революциядан кейінгі Баян-Өлгий аймағының қазақ, ұраңқай халқы» атты туындысы жарық көрді.

Бөхийн Бааст «Моңғолияға Еңбек сіңірген Мәдениет қайраткері» атанды.

Байылхан Ниязұлы мен Баяжих Авирмэд «Моңғолия Еңбек сіңірген ұстаз» атанды.

Бұл жылы аймақ басшысы қызметін Мейрам Қадырұлы (1996.10-2000.8) атқарып тұрған.

2011 жылы

Аймақтық мерей тойда ұйымдастырылған палуандар күресінде Еркебұлан Малшыұлы жеңімпаз атанып “аймақ арыстаны” атағын алды. Серік Бердімұратұлы “аймақтық піл” атанған.

Бұл жылы халық саны 89369 адамды құраған. 1991 жылы халық саны 99063 адам болса, 1994 жылы 76163 адам болған. Бұл жылдары халық саны 22 мың 900 адамға азайған. Ал, 2001-2016 жылдары Баян-Өлгий аймағының халық саны 828 адамға ғана өзгереді. Бұл жылдары 20 мыңға жуық адам өзге өлкелерге қоныс аударған. 

Өмірбек Қабайұлы Моңғолияда қазақ тілінде ақпарат тарататын Казньюс ақпарат агенттігінің іргетасы қалап, моңғолия қазақтарының интернеттегі порталы kaznews.mn сайтын құрастырды.

Дербес телеарнасы ашылып, Моңғол заман газеті жарық көрді.

Бұл жылғы қоян жылы аймақ басшысы қызметін Қабыл Сәкейұлы (2007-2012.12) атқарып тұрған.

2023 – жылы

Бұл жыл елімізге өз жақсылығын ала келсін деген тілектеміз. Қоян жылы құтты, берекелі болсын!

24 желтоқсан. KAZNEWS ақпараттық агенттігі жыл сайын «Жылдың үздік 10 оқиғасын» анықтауды дәстүрге айналдырған. Агенттіктің көзқарасы бойынша 2022 жылдың үздік оқиғасы төмендегідей.

1. Баян-Өлгий аймағының құрама командасы футболдан Моңғолия чемпионы атанды

09 тамыз күні Баян-Өлгий аймағының құрама командасы финалда 2:1 есебімен Төв аймағының командасынан басым түсті. Матчтың 16 және 38 минутында Баян-Өлгий аймағының спортшысы Есбол Талғатұлы қарсылас команданың қақпасына екі мәрте гол салып, басымдық танытты.

Төв аймағынан 80+5 минутта Б.Далайцэрэн гол салғанымен жеңісті жұлып ала алмады.

Чемпионаттың нәтижесінде Баян-Өлгий аймағының команда капитаны, жартылай қорғаушы Мұстафа Бақытханұлы “Үздік ойыншы”, Көпберген Мерейұлы “Үздік қақпашы” атанды.

Аяқдопшы жастардың бұл жетістігі жылдың үздік оқиғасына лайық. 

2. Серік Бердімұратұлы «Улсын заан» яғни мемлекеттік піл дәрежелі палуан атағына ие болды

Ғұн империясының 2230, 2231 жылдығы, Моңғол империясы орнауының 815, 816 жылдығы, Ұлт азаттық қозғалысының 110, 111 жылдығы және Халық революциясының 100, 101 жылдығы Моңғолияның Ұлттық мерекесіне арналған күрес сайысында Баян-Өлгий аймағының тумасы Мемлекеттік начин (қаз. лашын) Серік Бердімұратұлы күрестің 7 кезеңінде мемлекеттік заан Доржийн Анарды жығып, мемлекеттік «заан» яғни мемлекеттік піл дәрежелі палуан атағына ие болды.

Серік Бердімұратұлы жасыл алаңда Э.Сумьяабат (6 кезең), Ц.Төмөрцоож (5 кезең), П.Даваадорж (4 кезең), Ш.Чинтулга (3 кезең), Б.Өлзийсайхан (2 кезең), Э.Дашзэвэг (1 кезең) қатарлы пауландарды айқын басымдықпен ұтты. 8 кезеңде мемлекеттік аварга (қаз. чемпион) дәрежелі палуан Намсрайжав Батсуурьдан ұтылып қалды.

Естеріңізге салсақ, Серік Бердімұратұлы 1994 жылы туған. Салмағы 110 келі. 2011 жылы аймақтық піл дәрежелі палуан, 2013 жылы аймақтық арыстан дәрежелі палуан, 2017 жылы мемлекеттік лашын дәрежелі палуан атанған болатын.  Мемлекеттік «заан» яғни мемлекеттік піл дәрежелі палуанды аймақ халқы 76 жыл күтті. Бұған дейін 1946 жылы Моңғол Халық Республикасының 25 жылдық мерей тойында алғаш рет Әбдіғажы Терлікбайұлы бұл атақты жеңіп алған болатын.  Сонымен қатар, мемлекеттік тойда 40 садақ оғының 39 оғын нысанаға дәл тигізіп жеңімпаз атанған Баян-Өлгий аймағының Буянт сұмын тумасы Төхөөний Очирооға “Улсын мэргэн” яғни мемлекеттік мерген атағы берілді. Бұл азаматтардың жеткен жетістігі халыққа рух беріп, мақтаныш туғызды. 2022 жылдың үздік оқиғасы атануға лайық.

3. Айнагүл Айыпханқызы әлемдік IWEC-2022 сыйлығына ие болды

Испанияның Мадрид қаласында 15-ші IWEC (Тhe International Women’s Entrepreneurial Challenge Foundation) Әйелдер кәсіпкерлігі жөнінде конференциясы өтті. Конференцияға әлемнің 50 елінен 150 ге жуық кәсіпкер әйелдер қатысты.

Аталмыш шараға Баян-Өлгий аймағынан «Паккале» компаниясының директоры Айнагүл Айыпханқызы, “Best” сауда орталығының директоры Лашын Сахабақызы, «Баян-Медиана» компаниясының директоры Риза Мизанбайқызы қатарлы кәсіпкерлер қатысып қайтты. 

Бұл конференция аясында “2022 IWEC” сыйлығымен Айнагүл Айыпханқызы марапатталды.

4. Қазақ қызы жиу-житсудан әлем чемпионатының күміс жүлдегері атанды

Моңғолиялық Қымбат Батайқызы Әбу Дабиде (Біріккен Араб Әмірлігі) өткен “World Pro JiuJitsu Championship 2022” жарысында көк белбеулер арасында 62 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетіп, әлем чемпионатының күміс жүлдегері атанды. Естеріңізге салсақ, Қымбат Батайқызы бұған дейін жиу-житсудан 2020 жылғы ел біріншілігінде чемпион атанған болатын.

Қазақ қызының қайсарлығы 2022 жылдың үздік оқиғасына лайық деп танылды. 

5. Ә.Базар мен Т.Аягүл моңғолиялық Forbes-тің «30-ға дейінгі 30» рейтингіне енді

Моңғолиялық Forbes журналы «30 жасқа дейінгі ең перспектиалы 30 моңғолиялық» рейтингін жариялады.

Тізімде әртүрлі саладағы мықты жас кәсіпкерлер бар. Биылғы жылғы тізімге екі қандасымыз кірген.

Forbes-тің «30-ға дейінгі 30» рейтингіне “Хэруга партнерс” компаниясының негізін қалаушысы, адвокат Базар Әшімұлы мен “CallPro” компаниясының атқарушы директоры Аягүл Тілейханқызы бар.

6. Бодибилдер Еркебұлан Байытұлы Азия чемпионы атанды

Моңғолияның Эрдэнэт қаласында тұратын бодибилдер Еркебұлан Байытұлы Азия чемпионы атанды.

Бодибилдингтен 54 реткі Азия чемпионаты Малдив аралында өтуде. Азия чемпионатының “Men’s sports physique up to 180 cm” категориясы бойынша өнер көрсеткен Моңғолиялық қазақ бодибилдері Еркебұлан Байытұлы топ жарып, алтыннан алқа тағып Моңғолия құрамасының қоржынына алғашқы медалды салды.
Еркебұлан Байытұлына бұл жолғы чемпионатта Үндістан, Тайландия және Иран спортшылары лайықты қарсылас болған. 

7. Құтлық Елтеріс қағанға арналған көне түркі дәуіріне тиесілі ғұрыптық кешені табылды

2022 жылғы 25 тамыз – Халықаралық Түркі академиясы мен Моңғолия академиясының Тарих және археология институты бірлесіп жүргізген «Номгон-2022» ғылыми археологиялық экспедициясы барысында Номгон алқабында (Моңғолияның Архангай аймағы) Құтлық Елтеріс қағанға арналған көне түркі дәуіріне тиесілі ғұрыптық кешені табылды.

Бұл туралы 2022 жылғы 24 тамызда Улаанбаатарда өткен баспасөз конференциясында Халықаралық Түркі академиясының президенті Д.Қыдырәлі мен Моңғолия Ғылым академиясы жанындағы Тарих және археология институтының директоры Г.Эрэгзэн мәлімдеді.

Халықаралық Түркі академиясы мен Моңғолия ҒА Тарих және археология институты «Бүгін сіздермен қуанышты жаңалығыммен бөліскелі отырмын. Биылғы экспедицияның нәтижесінде Күлтегін мен Білге қағанның әкесі, Түрік қағандығын қайта жаңғыртушы Құтлық Елтеріс қағанға арналған кешен мен жазба ескерткіші табылып отыр. Түркі дәуірінің құнды жәдігерінде «түрк» атауы алғаш рет кездесетін ең көне жазба ескерткіш екенін атап өткім келеді», – деді Д.Қыдырәлі БАҚ өкілдеріне.

Экспедиция мүшелерінің мәліметі бойынша, Номгон кешені 49х41,5м аумағында орналасқан. Кешеннің орталық ғимаратының айналасында сопақша арық қазылып, қазылған топырақтан бекіністің өзі тұрғызылған. Қазба жұмыстарының орнында табылған құнды олжаданың екі жағында – құлпытастың фрагментіндегі мәтін көне түркі руна жазуымен қашалған, ал үшіншісінде – соғды тіліндегі жазу. Экспедицияға қатысқан ғалымдар ескерткіш мәтініндегі «Тәңір», «Түркі», «Құтлық», «түмен» сияқты бірқатар сөздерді анықтай алды. Табылған жәдігерлер мен жазба мәтіні негізінде ғалымдар Номгон кешені Күлтегін мен Білге-қағанның әкесі – Түрік қағанатын жаңғыртып, оны 682-693 жылдары билеген Құтлық Елтеріс-қағанның құрметіне салынған деген қорытындыға келді. Осылайша, «түркі» сөзі кездесетін жерлеу тасынан табылған жазу түркі дәуірінің ең көне жазба ескерткіші болып табылады.

8. Зейнеп Әзімбайқызы бокстан ел чемпионы атанды

Улаанбаатар қаласында бокстан ересектер арасындағы ел біріншілігінің финалдық ойындары өтті.

Қыздар арасындағы бәсекеде 81 келі салмақта өнер көрсеткен Зейнеп Әзімбайқызы рингде қарсыласы Увс аймағының спортшысы Д.Одонзаяаны басымдықпен ұтып, ел чемпионы атанды.

Зейнеп Әзімбайқызы бұған дейін жастар арасындағы ел біріншілігінде чемпион атанған болатын.

Сонымен қатар, қыздар арасындағы бәсекеде 48 келі салмақта өнер көрсеткен Жанаргүл Бейсенбейқызы қола жүлде, ерлер арасындағы бәсекеде 67 келі салмақ дәрежесінде өнер көрсеткен Жандос Асқарұлы қола жүлдегер атанса, +92 келі салмақ дәрежесінде өнер көрсеткен Бекнұр Қалиұлы күміс жүлде және бұл салмақта өнер көрсеткен Ерболат Төлекұлы қола жүлдегер атанды.

9. Арман таэквондо клубы батыс зоналық турнирде көш бастады

17-19 желтоқсан күндері Увс аймағының орталығы Улаангом қаласында олимпиадалық таэквондодан Батыс зоналық клубтарының «DREAM CUP-2» турнирі өтті.

Жарысқа Говь-Алтай аймағынан GAA Leopards, Ховд аймағынан «Эрин», «Сүлд-Алдар», Увс аймағынан «Ойрад пауэр», Баян-Өлгий аймағынан «Арман» таэквондо клубтарынан 400-ден астам спортшы бақ сынады.

Баян-Өлгий аймағынан аталмыш турнирге қатысқан таэквондошылар 3 алтын, 5 күміс медаль, 14 қола медаль иеленіп, қорытынды есеп бойынша 1 орыннан көрініп, “DREAM CUP” алтын кубогын жеңіп алды.

Бапкері қызметін аймақтық Спорт және денешынықтыру басқармасының маманы Ерұлан Шөленұлы атқарды.

10. Nomadic Hunters FC командасы футзалдан Моңғолия чемпионы атанды

Nomadic Hunters FC командасы футзалдан Моңғолия чемпионатының финалдық кездесуінде «Хан-Уул» командасын 5:2 есебімен жеңіп, чемпион атанды.

Баян-Өлгий аймағының қазақ жастарынан құралған Nomadic Hunters FC командасы футзалдан алғаш рет ел біріншілігінің чемпионы атанып, тарихтың жаңа парағын ашып отыр.

Nomadic Hunters FC командасы алдағы уақытта Футзалдың 1-ші лига ойындарында өнер көрсететін болады.

Кездесу жылдам голмен басталды. Ең әуелі Ертіс Болатұлы бірінші голды 1-минутта салды. Хан-Уул командасы қайтарма шабуылға өтіп, Т.Мөнхбаатар есепті 7-минутта теңестірді. Хан-Уул командасының спортшысы Б.Амарсанаа екінші голды 8-минутта соғып, бірінші таймда басымдық көрсетті. Екінші таймда, Ертіс Мирұлы ойын тізгінін қолға алып, есепті 17-минутта қайта теңестіріп үлгерді. Nomadic Hunters FC ойыншысы Ертіс Болатұлы қарсыластарынан айласын асырып, қақпаға тағы бір голды 23-минутта соқты. Ертіс Болатұлы матчтын 28-ші минутында 4 -ші голды салып, алаңда өздерінің басымдықтарын танытты. Матчтың 29-шы минутында жеңіс голының Ертіс Болатұлы Хан-Уул қақпасына тоғытты. Есеп 5:2. Жеңіс Nomadic Hunters FC еншісінде.

Чемпионат қорытындысы бойынша “Үздік ойыншы” – Ертіс Болатұлы. Финалдық кездесуде қарсыласының қақпасына 4 гол соқты. “Үздік қақпашы” -деп Серлан Талғатұлы анықталды.

Nomadic Hunters FC командасы бұған дейін Арвис командасын 6:4 есебімен, жартылай финалдағы кездесуін Capitron командасымен өткізіп, 2:7 есебімен ұтып, алғаш рет футзалдан финалға өткен болатын.

Топтық кезеңдегі алғашқы матчты Сор командасымен өткізіп, 5:2 есебімен жеңіске жеткен болса, екінші кездесуінде Шонхор командасымен ойын көрсетіп 3:6 есебімен есе жіберіп алған. Топтық кезеңнің үшінші кездесуін «Алдарын дайчид» командасымен өткізген ойында жігітттер өз мергендіктерін танытып 14:0 есебімен айқын басымдықпен ұтып, ширек финалға жолдама алған. Бұл чемпионатта Елан фарм компаниясы демеушілік көрсеткен.

Аймақ абыройын көтерген жастардың жетістігі 2022 жылдың үздік 10 оқиғасын қорытындылайды.

Жаңа жылда жағымды жаңалықтарымыз көп болсын ағайын!

KAZNEWS AGENCY 

04 желтоқсан, KAZNEWS. Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Қобда беті қазақтары (Монғолия) арасынан мемлекеттік лауазым атқарған алғашқы қайраткерлердің бірі Тұрды Төлекенұлы жайлы деректі фильм көрерменге жол тартты, – деп хабарлайды «Қазақстан тарихы» порталы.

«Qazcontent» АҚ түсірген деректі фильмде 1931-1938 жылдары Монғолиядағы қазақ әкімшілік бірлігі Шеруші қошуынының басшысы болған, 1934 жылы мемлекеттік ҮІІ Ұлы құрылтайға уәкіл болып қатысып, Кіші құрыл мүшелігіне сайланған мемлекет қайраткері Тұрды Төлекенұлының жеке тұлға болып қалыптасу тарихы баяндалады және оның саяси қызмет жолы көрсетіледі.

25 минуттық деректі фильмнің авторы – «Qazaqstan tarihy» интернет-жобасының бас редакторы Алтынбек Құмырзақұлы. Оның айтуынша, туындыда тарихи тұлға туралы ел көп біле бермейтін деректер қамтылған.

«Сталиндік саяси қуғын-сүргін жылдары қазақ халқы үштен бірінен айырылды», – деген дерек бар. Кеңес дәуірінде орын алған нәубеттен қаншама тарихи тұлғалар құрбан болды. Кеңес Одағынан кейінгі екінші коммунистік мемлекет ретінде құрылған Монғолияда да саяси-қуғын үлкен екпінмен жүріліп, ол Қобда беттің қазағын шарпыды. Мыңдаған адам «халық жауы» атанып, зұлмат құрбаны болды. Сол зұлматтан жапа шеккен жандардың бірі – Тұрды Төлекенұлы. Ол кісінің Қобда беті қазақтары үшін жасаған қайраткерлік істері деректі фильмде толық баяндалады. Тұрды Төлекенұлын халық жауы ретінде ұстап әкеткеннен кейін 53 жыл сергелдеңнен соң, оның қылмыс істемей, жалған жаламен ұсталып, ақтаңдақтың құрбаны болғаны дәлелденіп, ақталып шықты», – дейді А. Құмырзақұлы.

Авторға фильм түсіру туралы идея Монғолияға барған сапарында туындаған.

«Моңғолияға барған сапарымызда Тұрды Төлекенұлы туралы көптеген деректерге қанық болдық. Ол кісінің туған жеріне барып, салғызған мектепті, әкімшілік ғимаратының орнын көрдік. Бірақ осынау тарихи тұлғаға мемлекеттік деңгейде ұлықтау шаралары болғамағанына қынжылдық. Қазақтың қамы үшін бар ғұмырын арнаған, қазақтың тұрмысы түзеліп, ілім-білім алуына ықпал еткен, халқы үшін өмірін күреске арнаған Тұрдының өмір жолын ұрпаққа таныстыруды ниет еттік. Осы мақсатта көрерменге деректі фильмімізді ұсынып отырмыз», – дейді автор.

«Қазақстан тарихы интернет-жобасы жыл басында «Әулет» жобасын түсіруді қолға алған болатын. Бұл бағдарлама қазақтағы текті (аристократ) кім, ол қалай қалыптасады деген сұраққа жауап іздейді. Бағдарлама аясында Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбайұлы, Ыбырай Алтынсарин, Махамбет Өтемісұлы, Кенесары Қасымұлы, Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Мұстафа Шоқай, Бауыржан Момышұлы, Мұқағали Мақатаев, Жеңісхан Дүзелбайұлы тағы басқа тұлғалар туралы фильмдер түсірді.

Асылбек Байтанұлы

22 қараша, KAZNEWS. “Бүркіт” поэмасы һәм ақын жазушы, Моңғолия өнеріне еңбегі сіңген қайраткер Ақтан Бабиұлына байланысты 10 деректі назарларыңызға ұсынамыз.

1. Ақтан Бабиұлы (1897-1973ж) Моңғолия өнеріне еңбегі сіңген қайраткер, ақын әрі драматург, сонымен бірге ауыз әдебиетінің белді өкілі.
2. Биыл туғанына 125 жыл толып отыр.
3. Шыңжаң-Алтай бетінде жүріп ауыл молдасынан хат таныған.
4. Жас кезінде айтыскер ақын ретінде елге танылған ол 1919 жылдан бастап «Кедей күні», «Сары Мешелге», «Қарау байға», «Жөргем салға», «Халел мен Мәлік мол­даға» секілді өлеңдерімен сыншыл да шыншыл ақын ретінде ха­лыққа танылады.
5. Ақынның «Бүркіт» (1959), «Досымбек-Балқия» (1964), «Өмір жолы» (1970) секілді поэмалары оның қаламгерлік қарымын жалпақ елге танытқан шоқтығы биік туындылары болып табылады.
6. 1967 жылы қазақтың қабырғалы жазушысы Сәбит Мұқанов Бай-Өлкеге барған сапарында өзін күтіп қалың жұрттың ортасында тұрған Ақтанға қарап айғай салыпты: «Ей, сен Ақтан емессің бе?». Ана кісі: «Иә, Ақтанмын, қалай таныдың?» дейді. Сәбең: «Андағы мұртыңнан таныдым» деп күліпті. Ақтан да тыныш тұрмай: «Сен Сәбит емессің бе?» дейді әдейі, танып тұрса да. Сәбең де: «Ой, мені қайдан білесің?» деп қалбалақтап қалады. Сонда Ақтан ақын: «Ұртыңнан таныдым!» деп­ті (Мұқановтың Моңғолияға сапары. «Егемен Қазақстан» газеті. 13 мамыр, 2020 жыл).
7. Ақтан ақын атақты Абай Құнанбай әулетіне жиеншар-жегжат деген деректер бар.
8. Ақтан Бабиұлының «Бүркіт» поэмасы желісімен жазылған Моңғолия Мәдениетіне еңбек сіңірген қайраткер Шынай Рахметұлының «Бүркіт» драмасын 18-19 қараша күндері көрерменге жол тартты.
9. Баян-Өлгийде әйгілі ақын Ақтан Бабиұлының атында ақын-жазушыларға тағайындаған сыйлық бар және ол 1989 жылы алғаш рет жазушы Шынай Рахметұлына берілген. 
10. «Бүркіт» драмасының продюссері Баян-Өлгий аймағының М.Құрманхан атындағы Музыкалы драма театрының басшысы Сәйгүлік Жәнімханқызы, кеңесші Моңғолия Өнеріне еңбегі сіңген қайраткер Өсерхан Рахымұлы, көркемдік жетекшісі Ләйла Смағұлқызы, сценариін жазған Ертай Моңғолханұлы, биді қойған Самжидийн Алтансэлэм, қоюшы суретші Дастан Қаламханұлы, композитор Ербол Шерханұлы, график дизайнер Қ.Бақытбек жұмыстаған.

        Рөлдерде Ақтан – Жанатбек Қалқабайұлы, Дәулет ақсақал  – Жапар Қапышұлы, Жанбота – Сұлушаш       Құлжатайқызы, Жекей – Нұрлан Хасиханұлы, Қасқырбай – Қанат Әпшүкірұлы рөлдерде ойнады.

Сурет: Muza