МҰХ-ның мүшелері Қ. Бәделхан, Г. Солтан, Д. Мұрат
Баян-Өлгий Аймақтық азаматтар өкілдері Хуралы төрағасы Д. Бауыржан, Аймақ әкімі Ә. Ғылымхан,
Білім, мәдениет және өнер басқармасы бастығы Қ. Зәурелерге

Ашық хат

2019.12.18 Соғақ

Мен Уақ-қыдырма тегі Баатаржав Жүкейұлы 1990 жылы Қобда мұғалімдер институтын моңғол тілі мен жазуы мамандығы бойынша бітірдім. Алғашқы еңбек жолымды Баяннуур сұмындық он жылдық орта мектебінен бастап, Көкмойнақ, Ойғыр мектептерінде мұғалім, оқу ісінің меңгерушісі, мектеп директоры қатарлы қызметтерді атқарып, білім саласына 30-дай жылғы терімді төккен ауыл мектебінің қатардағы қарапайым ұстаздарының бірімін. Білім саласын нарықтық жүйеге бейімдеу, білім туралы топтама заңдарды іске асыру, оқыту технологиясын жаңалау «шәкірт орталықты» әдістемені қолдану, «тірек бағдарламасы», «жетілдірілген бағдарлама» секілді бұл салада жүргізілген барлық өзгерту жаңартулардың бел ортасында болдым.
Соңғы 30 жылда аймағымыздың білім саласы бүгінгі өскелең талапқа сай дамып, ілгерледі ме? Әлде, кейін қалды ма? Бұған қорытынды жасау үшін кешенді, ауқымды зерттеу қажет болғанымен 30 жыл осы саланың ыстығына күйіп, суығына тоңып жүрген адам тұрғысынан сіздерге айтар сөзім бар. Өткен ғасырдың 80-90- жылдарына тоқталмай –ақ, бүгінгі ұлт алдында, ұрпақ алдында, қазақ мектептерінің алдында тұрған ең көкейкесті мәселелерді сіздердің назарларыңызға жеткізіп, оны шешу жолдары жайлы өз ойымды ұсынбақпын:
1. Қазіргі біздің оқу бағдарламамыз «қос тілді оқыту бағдарламасы» дегені болмаса, аты бар да заты жоқ, тұғырнамасы да жоқ. Оның оқыту мазмұны мен әдістемесі ғылыми негізде жүйеленбеген. Қазақ, тыва балаларының күндік, апталық жүктемесі ауыр. Айталық, бастауыш, орта сыныптарда ұлттық бағдарламамен салыстырғанда қос тілді бағдарламамен сабақ істейтін оқушылардың апталық жүктемесі 2-3 сағатпен артық. Кейбір сабақтар күндік кестеге сыйыспайтындықтан түстен кейін шақырып, үйреткен болып жүр. Ал түстен кейін бос орын, кабинет жеткілікті ме? Жоқ, әрине. Шын мәнінде, сабақ жүрілмейді, баланың құқығы бұзылуда. Қазіргі 7-сынып балалары кезіндегі 5-сынып балалары деген сөз. Соңғы сағаттарда парта құшақтап, есінеп еңсесі түскен баланы көз алдарыңызға елестетіп көріңіздер. Атан түйенің жүгін тайлақ түйеге артуға бола ма?!
2. Бастауыш сыныпта моңғол тілі сағатының үлес салмағы басым. Ана тілінде қарыптап оқып, сауаты жаңа ғана ашылып келе жатқан балаға моңғол тілі қатар үйретіле бастайды. 2015 жылы бекітілген Моңғол тілі туралы заңда моңғол балаларына 5-сыныпқа дейін шет тілін енгізбеу туралы арнайы бап бар. Мұның негізін бала бастауыш сыныпта ана тілінде таза, тұнық сөйлеп, қатесіз дұрыс жазып қалыптасу және ана тілінің қыр сырын, оның иірімдерін толық меңгеру керек дегенмен түсіндіреді. Ал, қазақ балалары үшін моңғол тілін ана тілі емес, шет тілі деп көрсек, бұл баптың қазақ балаларына қатысы бар ма, жоқ па? Моңғол тілі сағатын қосу арқылы балалар моңғол тілін толық меңгереді деп көру жаңсақ пікір. Бұл мәселені тек ғана жүйелі оқулық, білікті ұстаз, үздік әдістемемен ғана шешуге болады.
3. Оқулық мәселесі. Қазақ балаларының тіл үйренуіне арналған моңғол тілі оқулығы жоқ. Тек моңғол балаларына арналған оқулықты тура пайдаланып жүр. Бұрыңғы Базылхан, Шерікбай, Өмірзақ жазған оқулықтардың көбі диалог, сұхбаттарға құрылған, жеңіл мәтіндер, мәтін сайын сөздіктер берілумен қатар кітап соңында арнайы сөздік қосымшасы көрсетілетін. Грамматикалық ережелер жүйелі беріліп, оқушы өз бетімен аударма жасап, тіл үйреніп кететін мүмкіндіктер жасалатын. Бүгіндері баланың өз бетімен тіл үйреніп кететін түрлі диалогтарға құрылған қойын кітапшалары, қалта сөздіктері, оқушының моңғол-қазақ сөздігі жоқ. Осыдан жарты ғасырға таяу уақыттың алдында жарық көрген Б.Базылханның «Қазақша-моңғолша» 30 мыңдық сөздігі, 1984 жылы баспадан шыққан «Моңғол-қазақ сөздігі» бүгіндері табылуы қиын және алып жүруге, қолдануға қолайсыз.
4. Орта сынып бағдарламасының соңында жалғыз ғана нұсқау бар. Ол – «барлық сабақты тек моңғол тілінде жүргізу». 6-сыныптан барлық сабақты тура моңғол тілінде жүргізу өте ауыр. Ешбір әдістемесесі жоқ, тек моңғол тілі ғана емес басқа барлық сабақ осы тілде жүріліп отыр. Мұғалім қазақша түсіндіріп береді. Алайда кітап мазмұнындағы ғылыми түсініктер, ереже, анықтамалардың қазақша баламасы жоқ. Көп ұстаздар ғылыми негізде емес қара дүрсін түсінік береді. Моңғолша түсінбеген баланың сабаққа көңілі соқпайды. Сонан біраздан соң тастайды. Ол айналып келіп, білім сапасына келіп тіреледі.
5. Орталықта тұратын кейбір ағайындар тіпті кейбір зиялыларымыздың өзі «баланы жастайынан моңғолша оқыту керек», « қоғамдық ортада тек моңғол тілінде сөйлеу қажет» деген секілді пікірлерді әредік болса да білдіріп жатады. Әрине, бұл жеке адамның құқығы. Әйтсе де, бала жастайынан өз ана тілінің қадір қасиетін сезініп, ұлттық құндылықтарды бойына сіңіріп өссе, өзге ұлттың тілін тез үйреніп, өзге ұлтқа зор құрметпен қарайтын ұлтжанды азамат болып ер жетеді. Бұл орайда Ата заңның 8-ші тармағының екінші бабында көрсетілгендей « ұлт азшылығының ана тілінде қарым қатынас жасау, оқып білім алу, өнер, мәдениет ғылыми жұмыстармен шұғылдану» жайындағы құқықтарымыз толық білуіміз керек және бұл бап жайында жоғарғы сотың түсініктемесін халық көпшілікке тәптіштеп түсіндіруіміз қажет деп білемін.
6. Көп ұлтты Қазақстан, Ресей сынды мемлекеттердің орта сынып тарих оқулықтарында сол елге қоныстанған ұлттардың қалай келгені, қалай қоныстанғаны жайлы шолулар берілген. Ал, осы өлкеге қоныстанғалы 2 ғасырға таяу уақыт болған қазақ ұлты жайлы бастауыш, орта сынып тарих оқулығында бірде бір сөйлем жоқ. Тіпті қазақ балалары мен жастарының өзі қайдан келіп, қайда тұрғаны жайында еш хабарсыз. Мектеп қабырғасында қазақ ұлтының озық дәстүр, үлгі өнеге, тәрбиесі жайлы еш нәрсе айтылмайды. Осыдан болып қазақ балаларына тәлім тәрбиесі босаңсып бара жатқандығы жасырын емес. Соңғы кездері орталық кейбір басылымдарда, әлеуметтік желіде қазақ ұлты жайлы сыңаржақ пікір айтылып жатуының бір себебі осы деп білемін. Егер орта сынып тарих оқулығында қазақ ұлты жайлы 2-4 сағат бағдарлама енсе, моңғол ағайындар біздер жайлы басқаша түсінікте болар еді.
7. Басты тұлға ұстаз мәселесі. Білім саласының ауыр жүгін арқалап жас ұрпаққа сапалы білім, саналы тәрбие беріп жүрген көптеген әріптестеріммен мақтанамын. Алайда мұнымен бірге білім, білігі таяз, үйрету әдіс тәсілі осал ұстаз деп айтудың өзі қиын адамдар да білім саласында баршылық. «Е, мал іші ғой, бірер жарым ондайлар болады ғой» деп көрсек те, ондайлардың үлес салмағы жылдап-айлап артып келе жатқанын айтпау мүмкін емес. Ешбір сынақсыз, білім, білігі осал адамдар мектеп деген киелі орданың табалдырығын аттай беретін болды. Мектеп жас ұрпақты оқытатын, тәрбиелейтін, дамытатын, соңында азамат етіп қалыптастыратын үлгі өнеге, тәлім тәрбие беретін ғылым мен білімнің ұясы. Іс әрекеті үздіксіз жүріліп, нәтижесі ұзақ мерзімде шығатын технологиясы өте нәзік сала. Соңғы кезде мектептің осы бір ізгі мұраты көмескіленіп, сайлауда жеңген партия адамдарының жалақы алып, жан сақтайтын қамқорлық орнына айналып бара жатқаны жасырын емес. Бұл турасында Ахмет Байтұрсынұлының «Ұлтты түзеймін десең, ұрпақты түзе, ұрпақты түзеймін десең, ұстазды түзе» деген ұлағатты сөзін еш естен шығармаған абзал.
8. Басшылық жайлы. Бастық ол жүрегінде иманы, бетінде ары, басында білімі, бойында өмір көрген тәжірибесі мен бірге туа біткен дарыны бар, ұйымдастырушылық қабілеті зор адамдардың айналысатын өнері. Яғни, басшылық ақылмен, айламен жүргізетін өнер. Халықтың өмірін оның жан дүниесін терең сезінетін, қол астындағы адамдардың өсіп жетілуіне ықпал ететін елгезек, кішіпейіл, білімді, арлы білікті басшылар бар. Әрине олардың іс әрекетіне қуанып отырамыз. Елдің сөзін сөйлеп, жыртысын жыртып жүрген халық қалаулылары да көп. Сонымен бірге басшылықтың әліпбиін де танымайтын, әр нәрсеге партиялық көзқараспен қарайтын, елді ұнамды ақыл парасаты, білім білігі, өзінің көшбасышылық қасиеті емес, қорқытып үркітіп, бопсалап басқаратын басшылар да баршылық. Абай атамыз:
Қолда келе бере ме жұрт меңгермек,
Адалдық, арамдықты кім теңгермек?
Мақтан үшін қайратсыз болыс болмақ,
Иттей қор боп, өзіне сөз келтірмек, – дегендей осындайдан болып, ел ішінде шолақ депутат, шолақ әкім, шолақ белсенді деген сөз тіркесі қалыптаса бастады.
1928-30 жылдары өздерін солшылдармыз деп билікке келген білім тәжірибесі аз, ар иманы төмен адамдар халықтың нақты жағдайымен санаспай, мыңдаған жылдар қалыптасқан салт дәстүріне жат әрекеттер жасап, асыра сілтеушіліктен болып, халық қаншама зардап шекті. Сол зардапты жою үшін қаншама уақыт, қаншама қаржы жұмсалды. Біз өткен тарихтан ғибрат алуымыз керек. «Қатынның қарызы байында, халықтың қарызы ханында» деген атам қазақ. Жүз мың халықтың көз жасын арқалап, тауқыметін көтеріп отырған сіздерді менің төмендегі ұсыныс, пікірімді мемлекет, үкімет құзырына жеткізіп, шештіру үшін атсалысады деп сенемін.
1. Қос тілді бағдарламаны ғылыми орталықтар, әдістемелік мекемелер, жетекші ғалымдар, ұстаз педагогтардың пікір ұсынысын ала отырып, ғылыми негізде жасатып бекіттіру;
2. Қазақ, тыва мектептерінде сабақтың жүрілу уақытын 40 минуттан 35 минут болдыру мәселесін жүйелі түрде түсіндіріп шештіру;
3. Бастауыш сыныпта ана тілі мен моңғол тілінің үйлесімді қатынасын енгізіп, әлем тәжірибесіне негіздеп, баланың психологиялық және физиологиялық ерекшелігі мен оның қызығушылығына негіздеп, моңғол тілінің оқулықтарын бастыру;
4. Моңғол тілінің орта сынып оқулықтарын білікті тәжірибелі ұстаздарды жұмылдырып, жаздырып бастыру, оқулықтарды күнделікті қолданысқа негіздеп жасау;
5. Оқушылар мен жастардың тіл үйрену қажеттілігін өтей алатын әртүрлі диалогтық сөздіктер, қалта сөздіктері, моңғолша-қазақша оқушы сөздігін басып шығару, оған қаржы бөлу;
6. Орта сыныптарда моңғол тілінен басқа сабақтарды моңғолша жүргізетін әдістеме дайындау, пәндер бойынша терминологиялық сөздіктер жасау, табиғат тану сабақтарында Қазақстан оқулықтарын қосымша пайдалану;
7. Ата заңның 8-тармақ, 2-бабына Жоғарғы соттан түсінік алу. Бұл туралы бұқаралық ақпарат құралдары арқылы көпшілікке түсінік беру, насихаттау;
8. Орта сыныптың «Моңғол тарихы» оқулығына қазақ халқы жайлы шолу енгізу мәселесін қою;
9. Мектептің мәртебесін көтеру, ұстаздарды ашық сынақтан өткізіп, жұмысқа алу туралы арнайы ереже бекіту. Халық көпшілік мемлекет емес ұйымдардың бақылауында сынақтан өткізу;
10. Бұл мәселеге қоғамның назарын аударту. Аймағымыздың барлық ұйым мекеме басшылары, мемлекеттік емес ұйымдардың жетекшілері, кезіндегі ел бастаған азаматтар, зейнеттегі мектеп директорлары, аға ұстаздар, бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерін қамтыған аймақ деңгейінде жиын өткізіп, көпшілік талқысына салу;
11. Еліміз 2025 жылы моңғол ұлттық жазуына, Қазақстан 2021 жылы латын әліпбиіне көшеді. Бұл жайлы басшылар да, зиялы қауым да әзірге ауыз ашпай келеді. Тіпті дайындығымыз да жоқ. Осыны да естен шығармай, әзірлік шараларын алуымыз қажет.
Бүгін дүние өте жылдам өзгеру үстінде. Электрондық үкімет, жасанды интеллект, жаһандану секілді ұғымдар күнделікті өмірімізге ене бастады. Әрбір ел дүниенің төрінен орын алуға ұмтылып жатыр. Ал біздер болсақ, бір-бірімізді қудалауға, айтысып тартысуға, бақталасып, соттасуға көп уақытымызды арнап жүрміз. «Екі түйе сүйкенсе арасында шыбын өледі» дейді. Партиялардың теке тіресінен жас ұрпақ зардап шегуге тиіс емес. Қазақ халқының ұлы тұлғасы Ахмет Байтұрсынұлы осыдан бір ғасыр бұрын : «Елді оқығандар бүлдіреді. Ең әуелі, Алашқа аты шыққан азаматтар сендер ауыз бірлікте болыңдар! Сендер ауыз бірлікте болмасаңдар, ертеңгі халықтың көз жасына өздерің қаласыңдар!» – деген сөзі бүгінге дейін маңыздылығын жойған жоқ. Большевиктік партияның жырын жырлап, сойылын соққан Сәкен, Бейімбет, Ілиястар қайда?! Алаштың ұранын көтеріп, күнін жоқтаған Ахмет, Әлихан, Міржақыптар қайда?! Ойланайық… Қазақты қазақ жеңіп қай мұратқа жетеміз?! Ұрпақтың келешегі үшін іс тындырып, із қалдырайық.

Зор құрметпен, аға ұстаз Жүкейұлы Баатаржав