21 наурыз, KAZNEWS. Наурыз – бүгінде халықаралық мереке. Ол Орталық Азияның көптеген елдерінде: Қазақстанда, Өзбекстанда, Қырғызстанда, Түркіменстанда, Әзірбайжанда, Тәжікстанда және қазақтар шоғырланған Моңғолия, Ресей тағы басқа да елдерде ресми түрде атап өтіледі.

Айта кеткен жөн, Наурызға қатысты әр түрлі сенімдер, дәстүрлер жетіп артылады.

Соған қатысты біз біле бермейтін қызықты деректерді ұсынамыз:

Жыл басы. Наурыз – Жаңа жылдың басы. Бұл күн, яғни наурыз айының 21-нен 22-не қараған түні – аспан денелері өздерінің бастапқы нүктелеріне келіп, күн мен түн теңеледі. Сондықтан халық санасында ол – Әз Наурыз деп аталады. Бұл күн – сонымен қатар жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер шағы. Осы күннен бастап Жаңа жыл басталады. Адамның аузы аққа, малдың аузы көкке тие бастайды.

Көне мереке. Наурыз мерекесінің халық арасында аталып келе жатқанына, кейбір деректер бойынша 5 мың жылдай болған. Яғни, қазіргі дәстүрлі діндерден бұрын пайда болған.

Наурыз – діни мереке емес. Кейбір елдерде Наурызға тыйым салынған. Мысалы Сирия мен Иракта. Сонымен қатар Түркияда 1991 жылға дейін Наурызға тыйым салынып келді.

Наурыз – Ұлыстың ұлы күні. Егер шығыс елдерінде бұған дейін соғыстар, қарулы қақтығыстар болып келсе, бұл күні олар тоқтайтын болған. Сонымен қатар, адамдар бұрынғы өкпе-наздарын ұмытып, бұл күні бір-бірімен татуласады. Бар жақсысын киініп, бір-біріне қонаққа барады. Бұл күндері әр түрлі ұлттық ойындар, жарыстар өткізіледі. Мысалы: бәйге, жамбы ату, палуандар күресі. Сондай-ақ алтыбақан құрылып, әндер шырқалады. Ақындар айтысы ұйымдастырылды. Моңғолияда Наурыз мерекесі жыл сайын кең ауқымда атап өтіліп келеді.

Наурыздың Халықаралық мәртебесі. 2010 жылы 19 ақпанда БҰҰ Бас Ассамблеясының 64-ші сессиясында «Әлем мәдениеті» атты күн тәртібінің 49 тармағы аясында «Халықаралық Наурыз күні» деп аталатын қарар қабылданды.

Наурыз сөзінің мағынасы. Наурыз сөзі парсы тілінен аударғанда «Жаңа күн» деген мағынаны білдіреді. Яғни, Наурыз, (парсыша «нау» (жаңа) және «руз» (күн). Орталық Азия халықтары арасында Жаңа жылдың басы болып саналады.

Киелі сан. Бұл күні басты тағам – Наурыз көже. Оны кем дегенде жеті түрлі дәмнен: су, сүрленген ет, тұз, май, дән, айран, құрт және басқа дәмдерден жасайды. Тұзды қосқаны тұз астың дәмін келтіреді. Тіпті «Тұз астын дәмін келтіреді, мақал сөздің мәнін келтіреді» деген де сөз бар. Сүт немесе ақ құйғаны – «Сүттей ұйып отырайық, көңіліміз ақ, таза болсын» деген ұғымды білдіреді. Қазақта: «Ағы бардың бағы бар» деген түсінік бар. Құрт қосатын себебі – құрт аурушаң адамдарға қуат беретін күшті ас. Ет қосқаны – ет қазақтың төл асы. «Қазан толсын, асар мол болсын» деген мақсатта сақталған сүр етті Наурыз көжеге мол етіп салған. Ал дәнді дақылдардың емдік қасиеттері бар. Бұл күні барлық адам наурыз көжені тойып ішулері керек. Тойып ішкен адам жыл бойы тоқ жүреді, дені сау болады, отбасында береке-бірлік орнайды деген сенім бар. Орта Азияның кейір елдерінде мысалы, Өзбекстан мен Тәжікстанда бұл күндері «Сүмәләк» деп аталатын тағам жасалады. Бұл күні кем дегенде жеті үйге кіріп дәм татқан абзал.

Қыдыр ата. Мерекенің рухани бейнесі. 22 наурызға қараған түні бүкіл халық оның келуін күтеді. Бұл түнді «Қыдыр түні» атайды. Қыдыр ата – бүкіл халықтың қамқоры, оларға жақсылық жасаушы, ырыс, құт, несібе әкелуші, бақыт, береке, өмір сыйлаушы қасиет иесі, кемеңгер, әулие, көріпкел, жарылқаушы қарт. Ол Ұлыстың ұлы күнінде әр елге келіп, әр шаңыраққа соғып бата береді, деген сенім бар. Сондықтан әр үй Қыдыр атаның жолын күтіп, өздерінің жанын да, тәнін де, киер киім, ыдысы мен бұйымдарын да таза ұстауға тырысады. Үйдің іші-сыртын, қора-қопсыны тазартып, ағаш егіп, өсімдікке су құяды. Мұсылман қауымы мұндай үйге Қыдыр ата түнеп немесе бата беріп кетеді деп түсінген. «Қыдыр қонған», «Қыдыр дарыған» деген сөздер осындайдан шыққан.

Батыс қазақтары Наурызды 14 наурыздан бастап тойлайды. Көне заманда мереке 13 күні бойы тойланған екен.

Ақ бата. Бұл күні ақсақалдар ақ батасын аямайды. Қазақ халқында батаның небір түрлері бар. Сондай баталардың бірі төмендегідей: Ұлысың оң болсын, Ақ мол болсын, Қайда барса да жол болсын! Ұлыс бақты болсын, Төрт түлік ақты болсын! Ұлыс береке берсін, Бәле-жала жерге енсін! Әумин!

09 наурыз, KAZNEWS. Әлемнің бірқатар елдері халықаралық әйелдер мерекесін атап өтті. Айрықша сыйлық беріп, нәзік жанды аруларға құрмет көрсетті. Түрлі тосынсыйлар жасап, мерейін асырды. Ал біз әйелдер жайлы ең қызықты деректермен бөліспекпіз.

1.Моңғолияда әйелдердің орташа ұзындығы 157.7 см.

Бұл сондай ұзын немесе қысқа көрсеткіш емес екен. Өйткені әлемде ең ұзын әйелдер Голландия, Монтенегро, Эстония қатарлы елдерде тұрады. Олардың ұзындығы 170 см. Ал, бойы ең қысқасы Гуатемалада әйелдері. Олардың орташа ұзындығы 149.38 см.

Моңғолиямен деңгейлес елдерді салыстырып көрсек

Дүниежүзі денсаулық сақтау ұйымының зерттеуімен танысу үшін басыңыз.

2.Моңғолияда әйелдердің үйлену жасы орташа есеппен – 26

2010 жылғы статистикада моңғолиядағы некеге тұрудың орташа жасы 24.2 болса 2017 жылы 24.5, соңғы үш жылда яғни 2018, 2019, 2020 жылы 26 жасқа дейін өскен.
Үйлену жасының ұлғаюы дамыған елдерде көптеп кездеседі. Мысалы Швецияда мен Испанияда әйелдердің үйлену жасы 33 ке жеткен.

3.Әйелдердің өмір сүру ұзақтығы 76 жас

Моңғолияда әйелдер ерлерге қарағанда 10 жас артық жасайды. Әйелдердің орташа жасы 2014 жылы 75.49 болса ерлердікі 65.91 болған. 2020 жылғы мәлімет бойынша елдегі орташа өмір сүру ұзақтығы 76 жасты құрайды.

4.Моңғолиядағы әйелдердің бет әлпеті қандай?

Глазго университетінің ғалымдары 2013 жылы қызықты зерттеу жасаған. Олар заманауи құрылғы пайдалана отырып дүниежүзіндегі адамдардың орташа бет әлпетін анықтаған.
Төменгі суреттен Моңғолиялық әйелдің бет әлпетін көруіңізге болады.

5.Әйелдердің саяси белсенділігі өсті

Моңғолияда әйелдердің саяси белсенділігі өскенімен 2016 жылғы Парламент сайлауындағы 30 пайыздық квотаны 2020 жылғы сайлауда 20 пайыз болдырғаны үлкен сынға ұшырады. 2020 жылғы Парламент сайлауында екі үлкен партиядан 33 әйел атын ұсынып, 13 әйел депутат атанған. Сондай-ақ, Үкімет мүшесі қызметін 4 әйел атқарып отыр.

Армысыздар, ардақты ағайын! Құрметті отандастар!

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Жарлығымен 5 жылдан бері айрықша құрметпен аталып өтетін «Алғыс айту күні» – ең алдымен елімізде тыныштық пен үндестік, өзара сенімділік пен күллі Қазақстан халқына деген шынайы құрметтің орнығуына негіз болған Ұлт көшбасшысының бейбітшілік пен келісім саясатының салтанатты күні.

Бұл – тағдыр тауанымен Ұлы Даламызға қоныс аударған түрлі этностардың құтты қонысына айналған қасиетті қазақ жері мен қонақжай халқымызға жасалған тағзымның белгісі. Қазақ халқы қиын-қыстау заманда олардың басына түскен ауыртпалықты қайыспай бірге көтере білді. Бұл бүгінгі таңда еліміздегі түрлі ұлт өкілдері арасындағы адамгершілік қарым-қатынастың өнегелі өлшеміне айналды.
Алғыс айту күні – ел басына күн туған күрделі кезеңді иық тіресе бірге еңсеріп, тәуелсіз Қазақстанды құру жолында аянбай тер төккен барлық азаматтардың бір-біріне құрмет білдіретін күні.

Орайлы осы сәтте «Отандастар қоры» атынан және өз атымнан егеменді еліміздегі бірегей бірлік пен ұлтаралық татулықтың ұйытқысы болған Қазақстан халқы Ассамблеясын құрылғанына 26 жыл толуымен де шын жүректен құттықтаймын!

Ағынан жарылып, алғыс айту – риясыз ризалықтың нышаны, сондықтан бүгінгі жиында елдегі қандастар мен шеттегі отандастар атынан алғыс арнауымызға толық негіз бар деп ойлаймын.

Біріншіден, биыл – Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 30 жылдық мерейтойы. Ең алдымен айтарым: Ақ білектің күшімен, ақ найзаның ұшымен ұлан-байтақ Ұлы даламызды қорғаған ата-бабамыздың асыл арманы болған азаттықтың ақ таңын нәсіп еткен Аллаға сансыз шүкір, шексіз алғыс!

Кешегі Кеңестер Одағы тарап, еншісін алған егеменді елімізді Тәуелсіздік тәуекеліне бастап, аумалы-төкпелі кезеңде тығырықтан алып шыққан сарабдал саясаткер Елбасымызға алғыс айтамыз!

Қазақстан Республикасы дербес мемлекет ретінде өз Тәуелсіздігін жария ете сала Тұңғыш Президентіміз тағдыр тауанымен шартарапқа тарыдай шашыраған ұлты қазақтың бәрін тайлы-тұяғымен Ұлы дала еліне оралуға шақырып, бір шаңырақ астына бірігуге үндеді.

Сол бір сындарлы шақта Елбасы «Алыстағы ағайынға ақ тілек» атты әйгілі хатын жариялағаны белгілі. Қазақ көшін жандандыру мақсатында «Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы» құрылып, ең алғашқы құрылтай 1992 жылғы 28-қырқүйек пен 3-қазан аралығында Алматы қаласында өтті.

Осы құрылтайда сөйлеген сөзінде Нұрсұлтан Әбішұлы: «Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол – тәуелсіз Қазақстан. Біз туған мемлекетіміздің тәуелсіздігін баянды етуге, қуатын арттыруға, оның игілігіне, халықаралық қоғамдастықта абыройының артуына адал қызмет етуге парыздармыз», өйткені «Бар қазақ – бір қазақ» деген жалынды сөзін айтып, миллиондаған елдің ет-жүрегін елжіретіп, алашқа асқақ рух сыйлаған еді.

Артынша атажұртты аңсаған ағайындар елге ағыла бастады. Тәу еткен Тәуелсіздік рухымен қанаттанған қандастардың Ұлы көшіне де биыл 30 жыл толып отыр. Ендеше, Елбасы үндеуімен тарихи Отанымен қайта қауышқан қандастар қауымы атынан барша бауырларды құшақ жая қарсы алған Қазақ халқына риясыз ризалық білдіріп, шексіз алғыс айтқымыз келеді!

Дана халқымыз:
Күнде алшы түсірсең де асығыңды,
Көрмейді жат жер сені тасы құрлы.
Шеңгел де дүрілдейді өз жерінде,
Әркімнің өз елінде басы құнды! – деп бекер айтпаған.

Ендеше, «Өзге елде сұлтан болғанша, Өз еліңде ұлтан бол!» деген ата-баба аманатын ішкі түйсігімен түсініп, атажұртына ат байлаған ағайындарға, елім деп еміретіп, қанатын кеңге жайып келе жатқан Қазақстанның қарыштап дамуына сүбелі үлес қосқан және қарамызды көбейтіп, қауқарымызды арттырған қандастарға мың алғыс!

Сонымен қатар, былтырдан бері жаһанды індет жайлап, адамзат атаулыға қатер төнген сындарды шақта шет елдердегі отандастардың да қалың елі – қазағына қайырымдылық жасап, жанашырлық танытқан жақсылығын айрықша атап айтқан жөн. Қауіп әлі де сейіле қойған жоқ. Осындай күлліәлемдік күрделі жағдайда атажұрттағы ағайынының амандығын тілеп, гуманитарлық көмектерін жолдаған шеттегі жанашыр отандастарымызға да көптен көп рахмет!

Тәуелсіздіктен бастау алған Ұлы көш әлі толастаған жоқ. Бір кездері тағдыр тәлкегімен шекара асып, шетелге ауған ағайындардың атамекенге ағылуына – 1997 жылдың 13 желтоқсанында «Халықтың көші-қоны туралы» Заңға Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қол қоюы даңғыл жол ашып берді. Нәтижесінде әлемнің әр түкпіріндегі талай қазақтың ата қонысқа деген саумал сағынышы үзілмейтін үмітке, селкеусіз сенімге айналды.

Ата қонысымен қауышқан қандастар өздерімен бірге қазақтың жоғалуға айналған кейбір салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын, ұмытыла бастаған көне сөздерін ала келді десек артық айтқандық емес. Шетелде туып, егемендікпен бірге елімізге оралған талай танымал тұлғалар қазір мемлекетіміздің мерейін асырып, қандас өнер жұлдыздары мен сахна саңлақтары қазақтың атын айдай әлемге әйгілеп жүр. Ал, іскер бауырлар мен кәсіпкер қандастар халыққа қалтқысыз қызмет етуде.
Дүниежүзі қазақтарының V құрылтайында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасы бойынша алыс-жақын шет елдердегі отандастарды және тарихи Отанына оралған этникалық қазақтарды қолдау мақсатында «Отандастар қоры» коммерциялық емес акционерлік қоғамы құрылды.

2018 жылы «Отандастар қоры» өз жұмысын бастады. Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығымен ынтымақтаса отырып, ортақ мақсатқа жұмыла жұмыс істейтін Қордың негізгі қызметі – шетелдердегі отандастар мен Қазақстанға көшіп келген қандастарға мәдени, білім беру және құқық салаларында нақты қолдау көрсетуді қамтамасыз ету болып табылады.

Түптеп келгенде, шекараның арғы шебіндегі отандастарға және атажұртымен қауышқан қандастарымызға қамқорлық жасау, әдеби-мәдени тұрғыда қолдау көрсетіп, жанашырлық таныту – Қазақстанның қайта жаңғырып жатқан халықтық қазынасына һәм қазақ руханиятына сүбелі үлес қосу деген сөз.

Елбасымыз 2017 жылғы 12-сәуірде жарық көрген «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «Ұлттық салт-дәстүріміз, ана тіліміз бен ұлттық музыкамыз, төл мәдениетіміз бен әдебиетіміз, бір сөзбен айтқанда ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуға тиіс. Ең әуелі ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайды» деген болатын. Ұлт көшбасшысының маңызы зор мақаласы ұлттық құндылықтарды ұлықтап, салт-санамызды жаңғыртуға тың серпін берді. Көнеден жаңаға, бабадан балаға жалғасып келе жатқан ұлттық жадымызды жаңғыртып, дәстүрімізді дәріптеуге кеңінен жол ашты. Тамыры терең тарихымызға тың серпіліс әкелді.

Осы бағытта «Отандастар қоры» қолға алған қомақты істер кезеңімен жүзеге асып келеді.
Мәселен, шетелдегі озық ойлы отандас жастарды қазақстандық жоғары оқу орындарына тарту арқылы тарихи тамырымен табыстырып, білімді түлектен білікті маман әзірлеп, атажұртында тұрақтап қалуына ықпал етуге мүдделіміз. Мемлекет те мейлінше қолдау көрсетіп отыр. Мысалы, шетелдегі этникалық қазақ балаларына бөлінетін мемлекеттік квота саны 2 есеге артты. 2017 жылдан бастап бакалавриат бойынша 3 000 білім гранты, ал дайындық курстарына 1 500 грант бөлінетін болды. Ендігі маңызды мақсат – көші-қонға бөлінетін квота санын көбейту. 2003-2007 жылдары атажұртқа қоныс аудару үшін қандастарға 20 000 квота берілетін еді. Қазір бұл көрсеткіш 10 есеге кеміп кетті. Алаңдауға негіз бар. Өйткені, мемлекетті құраушы негізгі ұлт – қазақтың қарасы қалыңдаса, егеменді еліміздің де қауқары артып, қайраты зораяды. Алдағы кезде бұл тұрғыда мемлекеттік билік тарапынан нақты қолдау болады деген сеніміміз зор.

Қазақтың «Көп қорқытады, терең батырады» деген қанатты сөзі тегін айтылмаған. Халық көбейсе, нарық кеңейсе, елімізге инвестиция тарту мүмкіндігі де анағұрлым артады. Ал, экономикасы дамып, әлеуметтік әлеуеті артқан сайын тұғыры берік, тұлғасы биік еліміздің Тәуелсіздігі де нығая түсері сөзсіз.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты бағдарламалық мақаласында азаттық жолында құрбан болған халқымыздың біртуар ұлдары – Алаш арыстарының асыл мұрасын жаңғыртып, жастарымызға және бүкіл әлемге паш етуіміз керектігін қадап айтқан болатын. «Тәуелсіздік құндылығы жадына біржола шегеленіп, мәңгі сақталуы үшін өскелең ұрпақ оның қадірін білуі керек» деген Президент сөзінің де маңызы зор, тағылымы мол.

Ал, бұдан тура 5 жыл бұрын Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев «Алғыс айту күнінде» қалың жұрттың, алуан ұлттың өкілдері алдында: «Ұлы дала елінің перзенттері мәдениеттер алуандылығын, түрлі этностар мен конфессиялар өкілдерінің құндылықтарын ана сүтімен бірге бойға сіңірген. Тарих және бабалар бізді осыған үйретті. Этникалық алуандылық біздің елдің әлсіз тұсы емес, қайта оның байлығы, – деген еді.

Ендеше, елдікті ұран, татулықты ту еткен көпұлтты Қазақстан халқына мың алғыс!» деген ақжарма тілегімді арнаймын.

Ізгі ниетпен, Мағауия Сарбасов, «Отандастар қоры» КеАҚ Вице-Президенті

18 ақпан, KAZNEWS. Казньюс ақпарат агенттігі моңғолияда балаға қойылған тарихи тұлғалардың есіміне қысқаша зерттеу жасап көрді. 

Балаларға тарихи тұлғалардың есімдерін беру бұрыннан бар ма?

Халқымыз перзентіне қол бастаған батырлардың, ел бастаған билердің атын қоюға тырысып келген. Халықтың ардақтысы болған адамдардың атын қою – сол адамдардың есімін ұмыттырмау, ұрпақтың есіне салу сияқты маңызға ие. Тарихи тұлғалардың есімдерін беру бұрыннан жалғасып келген.

Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, Моңғол халқы Темүүжин есімін 7852 балаға, Сүхбаатар есімін 4272, Мандухай есімін 1072 балаға, Бөрте есімін 714 балаға, Шыңғыс есімін 648 балаға берген.

Ал, елдің батыс өлкесін мекен еткен қазақ халқы Жәнібек есімін 419 балаға, Бауыржан есімін 368 балаға, Нұрсұлтан есімін 316 балаға, Мұстафа есімін 307 балаға, Рамазан есімін 224 балаға, Абай есімін 83 балаға, Әлихан есімін 76 балаға, Мұхамед есімін 66 балаға, Шыңғыс есімін 38 балаға берген екен. 

Қазіргі таңдағы ең танымал есімдер

Елімізде соңғы жылдары ең көп қойылған ұл баланың есімдері Ерасыл 419, Нұрәли 414, Әли 335 болса, қыздардың арасында Әмина 2280 (моңғол, қазақ), Аружан 497,  Жанерке 496, Айзере 402, Айару 394, Мәдина 390, Кәусар 344 көп кездеседі.