KAZNEWS: Қазақстан Республикасының Моңғолиядағы Төтенше және Өкілетті Елшісі Жалғас Жұмаұлы Әділбаевтың сұхбатын назарларыңызға ұсынамыз.

– Сіз осыдан алты ай бұрын Моңғолиядағы Қазақстан Республикасының Төтенше және Өкілетті Елшісіне тағайындалып келдіңіз. Қысқа мерзімде қандай істер атқарып үлгердіңіз?

– Алты ай мерзім ауқымды іс-шаралар өткізу үшін өте аз уақыт. Дегенімен, осы уақыт ішінде 25 жылдан кейін Моңғолия үкімет басшысы У.Хүрэлсүхтің ел астанасы Нұр-Сұлтан қаласына ресми іс-сапарын ұйымдастырдық. Бұл тарихи сапар болумен қатар, екі елдің қарым-қатынасын жаңғыртып, жоғары деңгейдегі кездесулерді жиі ұйымдастыру қажеттілігін көрсетті. Осы сапар барысында Қазақстан-Моңғолия бизнес форумы өткізіліп, 8 коммерциялық құжатқа қол қойылды.
Бұған қоса, мәдени-гумманитарлық салаларда ынтымақтастық орнату, атап айтқанда, Моңғолияда Қазақстанның, Қазақстанда Моңғолияның мәдениет күндерін ұйымдастыру, сондай-ақ «Абай мәдениет орталығын» ашу бағыттарында жұмыстар жүргізудеміз. Қазіргі кезде бұл ұсыныстар Моңғолияның ресми органдарымен зерделенуде.

– Екі елдің ынтымақтастығын дамытудың басты қозғалтқыш күші оның экономикалық тағаны болып саналады. Дәл қазіргі жағдайда екі елдің экономикалық ынтымақтастығы қай деңгейде деп ойлайсыз?

– Біздің екі ел әлі де әлеуметтік-экономикалық ынтымақтастық мүмкіндіктерін толық пайдалана алмай келеді. Мысалы, 2019 жылы екі жақты сауда айналымы 59,9 млн АҚШ долларын құраса, Қазақстаннан 58,2 млн АҚШ долларының тауары экспортқа шығарылып, Қазақстан тарапы импорты 1,74 млн.АҚШ доллары болған. Бұдан тыс, жылдан жылға сауда айналымы азайып келеді. 2018 жылы екі мемлекет сауда айналымы 67.4 млн.АҚШ доллары болса, 2017 жылы ол 74.8 млн.АҚШ доллары құраған. Басқаша айтқанда, Моңғолияның сыртқы саудасы тұрғысынан Қазақстан экспорттаушы ел болып отыр.

– Сіз екі елдің экономикалық саладағы қарым –қатынасын дамытудың қандай мүмкіндіктері бар деп ойлайсыз?

– Бізден көбінесе ұн өнімдері, шылым, рапс тұқымы, майлы дақылдар тұқымы мен қатар кофе, шоколад өнімдері сияқты азық-түлік және көлік жабдықтарын Моңғолияға экпортталуда. Ал Моңғолия Қазақстанға негізінен ет, ет өнімдері, пошта маркалары, құнды қағаздар, түбіт, кілем мен жүн өнімдері импортталанады.
Екі ел арасында ауылшаруашылық саласындағы ынтымақтастықты нығайтуға мүмкіндіктер жеткілікті, яғни тері-терсек өңдеу мен шығарылған өнімді ішкі нарыққа өткізу. Қазақстан тарапы сіздердің ішкі нарықтарыңызға ұн өнімдері, рапс пен өсімдік майын ұсына алады. Екі елдің табиғаты мен ауарайы ұқсас болғандықтан қыс мезгіліндегі қатты суық ауарайы жағдайында жұмыс істей алатын қоғамдық көліктер енгізуімізге болады.

– Моңғолдар мен қазақтарда ұқсастықтар өте көп болса да, бір – бірімізді әлі де жақсы біле бермейміз. Баян-Өлгийлік қазақ ағайындарды қоспағанда екі ел азаматтарының сапарласуы аз. Себебін айтып бере аласыз ба?

– Расында да, моңғол мен қазақ тарихи тұрғыдан сабақтас халық. Моңғол халқы көшпенділер тарихында ерекше орын иеленетінін атап өту керек. Шыңғыс хан көшпенділер империясын құрды және оның құрамына керей, жалайыр, қыпшақ, найман, қоңырат сияқты рулар енген болса, олар қазіргі қазақ ұлтының негізін құраушылар болып табылады. Бұған қоса, қазақ тілі де, моңғол тілі де алтай тілдері тобына кіреді, әрі ортақ сөздік қоры бар. Моңғолия мен Қазақстан арасын 54 шақырымдық дәліз бөліп тұрғанымен, моңғол жерінде өмір сүретін 120 мың қазақ екі ел арасын жалғайтын «көпір» саналады. Сонымен қатар, әлеуметтік және мәдениеттік ұқсастығымыз екі халықты жақындастыратын басты факторлардың бірі болып саналады.
Қазақстан мен Моңғолияда экономика, саяхат туризм, инвестиция саласында бірлесіп жұмыс істеуге барлық мүмкіндіктері бола тұра, осы әлеуетті толық пайдалана алмай келеді. Одан басқа, көп жылдар бойы көлік және әуе қатынастарының болмауы екі жақты қатынастың әлсіреуіне себепкер болды.
Ал қазіргі жағдайда Қазақстан мен Моңғолия Үкіметтері екі ел ынтымақтастығын арттыру үшін ерекше көңіл бөліп отыр. Оның нақты айғағы ретінде Моңғолия Үкімет басшысының Нұр-Сұлтан қаласына ресми іс-сапарын айтуға болады. Осы сапар барысында мемлекеттік мекемелер бірлесіп жұмыс істеп, бір қатар екіжақты шарттар жасасты. Оның ішінде Қазақстанның таңдаулы жоғары оқу орындарында бакалавр, магистратура, докторантура бағдарламалары бойынша Моңғолиядан 25 студент қабылдау жөніндегі мағызды уағдаластыққа қол жеткізілді.
Бұдан басқа, 2019 жылы Улаанбаатар қаласында алғаш рет «Қазақ киносының күндерін» ұйымдастырдық. Келешекте де осындай іс-шараларды жыл сайын өкізуді жоспарлап отырмыз. Сондай-ақ,бірлескен мәдени және спорттық іс-шаралар, өнер қайраткерлері мен ғалымдар алмастырып тұруымыз қажет. Менің ойымша, осындай жобаларды жүзеге асыру қазақ халқының мәдениеті мен салт- дәстүрін моңғол ағайындарға танытумен бірге, мәдени қарым-қатынас саласындағы екіжақты ынтымақтастықты нығайта түсеміз.

– Екі ел қарым қатынасын арттыруда жоғары деңгейдегі ресми кездесулердің маңызы ерекше. Соңғы жылдардағы жоғары деңгейдегі кездесулерді атап өтсеңіз?

– Жоғары деңгейдегі өзара ресми іссапарлар екіжақтық қатынастарға жүйелі түрде әсер етіп, өзара ортақ мүдделерді көздейтін келісімдерді жүзеге асыру, бірлесіп жұмыс істеуге түрткі болатыны сөзсіз. Екіжақты ауқымды іссапарлар саяси келісімдерді нақтылап береді.
Біздің елдердің мемлекет және үкімет басшылары халықаралық деңгейдегі басқосулар кезінде тұрақты кездесіп тұрады. Мысалы, «Азия-Еуропа» форумы, БҰҰ, Шаңхай ынтымақтастық ұйымы,Дүнежүзілік сауда ұйымы, Азия ынтымақтастығы қатарлы халықаралық ұйымның отырыстарында кездесіп, пікір алмасады. Сонымен қатар,өзара сапарлар арқылы Қазақстан мен Моңғолия арасында парламенттік әріптестік те тұрақты даму үстінде.
Географиялық орналасуы жақын болғанмен, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Моңғолияға соңғы мемлекеттік іссапары 2008 жылы өткізілді. Ал, Моңғолия Президенті Н.Энхбаярдың ресми іссапарыҚазақстанға 1998 жылы, яғни осыдан 22 жыл бұрын өткізілді.
2016 жылы Қазақстан Республикасының Үкімет басшысы Моңғолияға іссапармен келсе, Моңғолия Үкімет басшысы 2019 жылы 25 жылдан соң Нұр-Сұлтан қаласына ресми сапарымен барды.

– Биылғы жылға жоспарланған ресми сапар бар ма?

– Әрине, бар. Моңғолия Үкімет басшысы У.Хүрэлсүх 2019 жылдың қазан айындағы ресми іссапары екі ел қарым қатынасына үлкен серпіліс берді. Биыл біздің елдің Үкімет басшысы А.Мамин сіздердің елдеріңізге келуді жоспарлауда. Моңғолияның бұқаралық ақпарат құралдарында Президент Х.Баттулга Қазақстанға барады деп жазылуда. Бұл сапар да өзара екі жақты қатынас үшін маңызды болуына орай қазақстандық тарап осы жоспарланып отырған сапарға ерекше назар аударуда. Сондай-ақ ағымдағы жылы Сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастық жөніндегі Қазақстан-Моңғол үкіметаралық комиссияның VIII- мәжілісін Улаанбаатар қаласында өткізуді жоспарлап отырмыз.

– Сіз өкілеттік мерзіміңізде қандай іс атқармақсыз. Моңғолия-Қазақстан қарым қатынасын дамыту үшін қандай мәселелерге көңіл аударасыз?

– Ең алдымен үкіметаралық комиссияның VIII мәжілісін өткізу арқылы екіжақты ынтымақтастықты нығайту мақсатында алдағы екі жылда жүзеге асырылатын негізгі бағыттар мен уағдаластықтарды анықтау қажет. Екі ел үкімет басшылары 2019 жылы қазан айында кездескенде Улаанбаатар-Алматы рейсін ашуға келіскен болатын. Улаанбаатар қаласында ұйымдастырылатын Қазақстан өндірушілер көрмесі мен Қазақстанның сауда-экономикалық миссиясы мәселелеріне ерекше назар аударудамыз. Осы екі ірі іс-шара экономика, сыртқы сауда, инвестиция салаларындағы екіжақты әріптестікті нығайтатын болады.
Қазақстанның тәжірибесі негізінде аффинажды зауыттың құрылысын бастау маңызды болып табылады. Жасалған келісімшартқа сәйкес, осы зауытты биылғы жылдың желтоқсан айында пайдаға берілуі тиіс еді. Бұл жұмысты бастау үшін және Моңғолияға жаңа технологияларды кіргізуүшін ең бастысы қаржы мәселесі әлі шешімін тапқан жоқ. Тиісті қаржыландыру көзі болмауына байланысты біз алты айды босқа өткізіп алдық. Осы құрылыс жұмысына жауапты компаниялар бұл зауыттың құрылысын уақытында аяқтайтынын елестету де қиын болып отыр.

Сонымен қатар, екі мемлекеттің құзыретті органдарына Қазақстан мен Моңғолия арасындағы зейнетақы беру туралы келісімнің жобасын әзірлеу бойынша жан-жақты қолғабыс көрсетудеміз. Бұл мәселе бойынша келіссөздер 2020 жылдың алғашқы жартысында Қазақстанның астанасында өтуі тиіс.

Биыл Қазақстанда Алтын Орданың 750 жылдығы, орта ғасырдың ғұлама және философыәл-Фарабидің 1150 жылдығы, қазақтың атақты ақыны Абай Құнанбаевтың 175 жылдық мерейтойлары, сіздерде Қарақорым қаласының 800 жылдығы аталып өтіледі. Осыған байланысты, Қазақстанның Түркістан өңіріне саяхат маршрутын зерттеу мақсатында сіздердің құзырлы мекемелеріңізге ұсыныс жолданды. Қазақстан тарихи, мәдени және экономикалық тұрғыдан Орта Азияның төрт мемлекетімен тығыз байланыста болғандықтан, бұл жағдайдымоңғол тарапымен туристік бағытты дамытуда ұтымды пайдалануға болады. Нұр-Сұлтан, Алматы, Түркістан, Ақтау қалаларынан тыс моңғол саяхатшылары тиімді және дұрыс маршрут ойластырған жағдайда, Ташкент, Самарқанд, Бұқара, Хиуа сияқты қалаларды тамашалап қайта алады. Осылайша, Орта Азияны шарлап шығады. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін Улаанбаатар-Нұр-Cұлтан бағыты бойынша тікелей әуе қатынас орнатылды. Демек, екі ел астаналары арасында тікелей әуе қатынасының болуы моңғолия туристеріне қолайлы және ұтымды маршрут жоспарлауға тамаша мүмкіндік береді.