«Атымды айта бастасам тілім таңдайыма жабысып қалғандай күй кешемін» – деп Қожа айтпақшы кедейшілік туралы айта бастасақ жұмыссыздық алдымен ойға оралады. Жұмыссыз адам кіріссіз, кіріссіз адам кедей. Оның басқа бір формуласы бола қоймас деп ойласақ тағы да қателеседі екенбіз. Қазіргі таңда мемлекеттік жұмысшылардың көпшілігі, малшылардың көпшілігі кедей адамның құрамына кіреді. Неге десеңіз айталық.

Монгол елінде 3 млн жарым адам бар делік. Осының бір миллионы кедей. Жұмыссызы да кедей, малшысы да кедей, үкіметтік қызметкері де кедей. Жұмыссыз адамның кедей болатыны түсінікті, ал, үкіметтік қызметкерлерге не жоқ деп таңғалуыңыз мүмкін. Себебі мемлекеттік қызметкерлердің 70 пайызы айлық-жалақысын кепілге қойып несие алып тіршілігін жалғаушылар. Олар тек ғана банкіні асырауда. Мысалы 6-7 миллион төгрөгті бірнеше жылда оннеше млн төгрөг қылып қайтарасыз. Немесе 60 млн төгрөгтің пәтер үйін ипотекамен алып 20 жылдың ішінде 120 млн немесе одан да көп қылып қайтарасыз. Егер жаңа үйленген жас отбасы болса әсіресе қалалы жерлерде үйлі болу үшін 20 жылын жұмсайды. 20 жыл бойы несие төлеп ақша жинай алмағандықтан қайта несие алып балаларын оқытады. Мемлекеттік ұйым-мекемелердің сот төрешілері немесе кейбір заңи, әскери ұйым-мекемелерді айтпағанда көпшілігінің айлық-жалақысы млн төгрөгке жетпейді Орташа есеппен алғанда 600-800 мың төг аралығында.

Енді қараңыз мемлекеттік қызметкерлердің көпшілігі несие төлейтіндіктен жалақысының 30 немесе 40 пайызын банкіге береді. 600 мың төгрөгтің 250 мыңы несиеге кетсе, қалған 350 мың төгрөгті қай жыртығына жамасын. Бір тонна көмірдің бағасы ең аз дегенде 75 мың, бір қойды ең аз дегенде 160 мың төгрөгке ала алады, ал, ұнның бағасы 50 мың төгрөг. Егер бір үйде бір адам жұмыс істейді деп есептесек әлгі ауыз толтырып айтып отырған 600 мың, 800 мың төгрөгіңіз тек қағаз ғана, қымбатшылықта қажетіңді өтеуге келмейтінін, қысқа жібі не күрмеуге, күрмеуге келсе сүйреуге келмейтінін бағамдай аласыз. Әйтеуір өлместің күнін көріп жүрген халық. Ал, малшылардың жағдайына тоқталсақ қыстың суығы, жаздың ыстығында малын жайып, құртын жеп, айранын ішіп жүргенімен сол малдың барлық өнімдерінен мол пайда тауып отырғаны да шамалы. Елімізде ірі өндірістер, мал терісі, жүні мен сүтін өңдеп нарыққа ұсынушылар тым аз. Соның салдарынан мал өнімдерінің бағасы түсіп, малшылардың кірісінің азаюына әсер етуде.

Сонымен қатар мал бір жұттық дегенді де ескеруіміз керек. Мал терілері далада қалды, түбіттің бағасы түсіп, қой жүні де мардымды емес. Тек ғана еттің бағасы көтерілгенімен ақшаның қажеттілігі туындаған жағдайда сол малын дереу сатып қажетіне жарату мүмкіндігі аз. Себебі кейбір сұмындар аймақ орталығынан 100-300 шақырым қашықтықта орналасқан. Малшылар малын әкеліп сатып, саудалауға шамалары келе бермейді. Малшылар мен мемлекеттік қызметкерлердің жағдайы осындай болғанда жұмыссыздардың халін ойлаудың өзі артық. Олар істейін десе де жұмыс жоқ, енді көпшілігі тегін әрі оңай жолмен келетін қаржы-қаражатты көксейді. «Тақыр кедей» деген анықтама бойынша азық-түлік талоны, немесе еңбек даяшылық, қамқорлық басқармасынан берілетін азды-көпті көмекке, еңбек шыдамдылығынан айырылған адамдарға берілетін қаржы яғни түсінікті тілде айтсақ группаға тәуелді болады. Соны алудың амал айласын қарастырады. Халықтың бір азғана пайызын қариялар құрайды. Өмір бойы үкіметке еңбек сіңірген, ұл-қызын өсірген қарттарымыздың алатын зейнетақының төменгі мөлшері 350 мың.

Жоғарыда осы қаржыға не алуға болатынын айтқанбыз. Қариялар қартайған шағында еңбегінің зейнетін көргеннің орнына бір отбасын осы 350 мың төгрөгпен асырап отыр. Өйткені қариялардың қолында отырған балаларында да жұмыс жоқ әйелі ерге, ер жерге, бәрі бірігіп шал кемпірдің зейнетақысына қарап отырған жайттар халық арасында өте көп. Бәз біреулері студент оқытып отыр. Жұмыссыздар, жұмыстағылар, немесе малшылар, қариялар кедейге есептелсе енді кімдер бай дейсіздер ғой! Кейбір өз еңбегімен, табан ет маңдай терімен байыған бизнесмендерді айтпағанда күнәһарлар ғана бай. Себебі олар халықтың нәпақасын жеушілер. Халықтың ішінде жетім-жесір, кәрі-құртаң, ауру-сырқау адамдардың бәрі кездеседі. Соларға жасалуға тиіс қызметтер жасалынбай, солардың мүддесі үшін қызмет ететіндер тек өзінің қара басын, жемтіктестері мен ағайын туыстарының ғана мүддесін ойлаған, тендер деп, басқа деп заң жүзінде, қағаз жүзінде барлығын реттеп, қоржынын толтырғандар ғана бай.

Ұлттық статистика комитеті және әлемдік банкінің кедейшіліктің деңгейін анықтаған зерттеу анализдеріне жүгінсек 2008 жылдары кедейлік деңгейі 35 пайыз болған. Кейіннен тау-кен саласы жанданудың нәтижесінде 2016 жылы 29,6 пайыз болса, 2018 жылы 28,4 пайызға азайған. Ауылдық жерлерден қарағанда қалалық жерлерде кедейшіліктің деңгейі жоғары. Мәселен Улаанбаатар қаласында кедейліктің деңгейі 62,1 пайыз болса 2018 жылы 63,5 пайызға жеткен. Сонымен қатар кедей азаматтардың 41,8 пайызы Улаанбаатар қаласында өмір сүретіні анықталған. Ал ең кедей аймақ ретінде 51,9 пайызбен Говьсүмбэр аймағы аталған. Халқының тең жарымы кедейлікте өмір сүреді деген сөз. Келесі орындарды 45,1 пайызбен Говь-Алтай, 42,5 пайызбен Дорнод, 40,9 пайызбен Ховд аймақтары бөліскен. Бұлар тек сандық деректер. Дегенмен бұның артында кедейшіліктің нағыз бет-бейнесі жасырынып жатуы мүмкін. Ал, осы тізімнің ішінде аймағымыз кедейшілік деңгейі бойынша 24,3 пайызды құрап отыр. Екі жыл сайын бір рет жасалатын зерттеулерге қарағанда елде қандай бір дағдарыс, төтенше жағдайлар орын алса кедейшілікке ұшырайтындар екі есеге көбеюі мүмкін.

Биылғы әлемді жайлаған «Ковид-19»-дың әсері болмай қоймасы анық. Дегенмен ел тізгінін ұстаған басшылар кедейшілікті жою мақсатында әлі күнге дейін есі дұрыс бағдарлама ұсынып іске асыра алмады. Жұмыссыздықты, кедейшілікті жоюдың ең дұрыс жолы – шағын және орта өндірісті дамыту деп есептеді. Есесіне биліктегілер өздері бөлісіп жеп, қалғанын жергілікті жерлердегілер жең ұшымен алып деген сияқты оң нәтиже берген жоқ. Әйтсе де бірлі-жарым шаруашылық бірліктеріне септігін тигізсе де кедейшілік пен жұмыссыздықты шешудің тиімді жолы бұл емес еді. Кедейшілікті азайтамыз деп шетелге жұмыс күшін шығару да тиімді тәсіл емес дейді зерттеушілер. Ең дұрыс жолы ішкі өнімдерді арттыру, ірі компаниялар, ірі өнеркәсіптер бой көтеру, жер байлығын ұтымды пайдалану. Ел көлемінде ең кедейшілік деңгейі төмен аймақ Өвөрхангай. Бұл аймақта кедейлік деңгейі 11 пайыз. Аталмыш аймақта тау-кен саласы ірі қарқын алып жұмыстауда. Соның пайдасы халыққа тимеді деп айта алмаймыз. Ұлан-байтақ монголдың кең даласында небәрі 3 млн халық кедейшілікте өмір сүргеніне ішің күйеді. «Кең далаға симай жүргеніміз жоқ, сиыса алмай жүрміз ғой» демекші жер байлығын игере алмай, ел бюжетін барынша қымқырып-жымқырып, жең ұшымен жалғасып, жемтіктес болған мәдениетті ұрылардан құтылмайынша, халық көзін ашып, ұйқыдан оянбайынша кедейшілік ешқашан жойылмайды…

Әттең бір кем дүние!!!