Орта Азия және әлемде
Жазушы қоғам сұранысына бас иетін болса, әдебиет құлдырайды – Дәулеткерей Кәпұлы
Қазақпарат ХАА – Биыл Қазақстан Жазушылар одағының құрылғанына 85 жыл толып отыр. Одақ Алматы қаласында орналасқаны көпке мәлім. Қаламгерлер ұйымы қанатын жайып, елордада филиалы ашылып жатыр. Айтулы датаға орай Қазақстан Жазушылар одағы Нұр-Сұлтан қалалық филиалының директоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері, ақын, әдебиеттанушы Дәулеткерей Кәпұлымен әдебиеттің бүгіні мен ертеңге беталысы, филиалдың алдағы уақытқа жоспары жайлы аз-кем әңгімелесіп қайтқан едік…
– Жазушылар одағының елордада филиалы ашылып жатқаны құтты болсын! Нұр-Сұлтан қаласы елдің рухани астанасы да болуы тиіс. Ресми ашылғаннан кейін әдебиеттің дамуына бұл филиал қандай үлес қосады? Қандай жоспарларыңыз бар?
– Әдебиетте жоспар деген дүниенің өзі абстрактілі нәрсе ғой. Жүз қойдан жүз жиырма қозы алатындай есеп беретін шаруа емес. Әдебиеттің үдерісін, жалпы, уақыт көрсетеді. Дегенмен де бұған ұйымдастыру шаралары керек. Нұр-Сұлтан қаласында Жазушылар үйі ашылу алдында тұр. Барлық дүниелерін дайындап жатырмыз. Қалалық әкімдік өз балансында тұрған жеке ғимаратты берді. Екі ай жөндеу жұмыстарын жасады. Жиһаздарын қойды. Бұдан басқа да әкімдіктің руханиятқа жасап жатқан қамқорлығын айта кету керек.
– Мәселен, қай істерін атап өтер едіңіз?
– Күзде I Азия форумы кезінде Абай көшесінің бойында «Қаламгерлер аллеясын» ашқанбыз. Сол аллеяның ішінде 11 желтоқсанда үш арыс – Сәкен, Ілияс, Бейімбетке ескерткіш қойылады. Қазір соның дайындық жұмыстары жүріп жатыр. Тақтасында «Қазақтың ірілері – Абайдың інілері» деген сөз болады. Кәкімбек Салықов ағамыздың үш арысқа арнаған әні ғой. Осыдан алып отырмыз. Бұл да болса біздің сүйіншілеп айтатын жаңалығымыз. Одан бөлек, біздің кемеңгеріміз, Қазақстанның Еңбек Ері, халық жазушысы, көрнекті қоғам қайраткері Әбіш Кекілбайұлының 80 жылдығына орай бір аптаның көлемінде біздің мемлекетімізде үлкен жиындар өтті. Екі айға жалғасқан іс-шара аясында туған өлкесі Маңғыстауда тарихи-өлкетану мұражайы Әбіш Кекілбайұлы атына беріліп, алдына ескерткіші қойылды. Оны Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев барып ашты. Бүкіл қазақтың зиялылары Әбіштің туған ауылы Ондыға дейін барды. Үлкен ғылыми-практикалық конференциялар болды. Еуразия ұлттық университетінде де 5 желтоқсан күні халықаралық конференция өтті. Мемлекеттік хатшы Қырымбек Көшербаев өзі келіп ашып, Президенттің құттықтауын жеткізді. Оның алдында Фариза апамызға Нұр-Сұлтан қаласынан көше берілді. Ас берілді. Фариза оқулары өтіп жатыр. Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен Ұлттық академиялық кітапхананың ұйымдастыруымен «Әбіш әлемі» конгресі өтті. Үш күнге созылған керемет іс-шаралар болды. Мұның барлығы әдебиетке жасалып жатқан қамқорлық деп ойлаймын.
– Күні кеше Алматыда Жазушылар одағының 85 жылдығына орай пленум өтті. Сол туралы айта кетсеңіз? –
Пленум өтті. Жазушылар одағы — үлкен қара шаңырақ. Оны біздің алыптарымыздың басқарғаны, отау ретінде көтеріп, ордаға айналдырғаны мәлім. Жалпы, Кеңес үкіметі тұсында Жазушылар одағы үлкен бір идеологияның рөлін атқарған секілді. Неге десеңіз, коммунистік партияның қызметі өз алдына, жазушының, ақынның жүргізетін идеологиясы басқа болды. Сол кездегі барлық партиялық номенклатуралардан шықпай, соның шеңберінде жұмыс істеу ұлттың жойылуына әкеп соғатын еді ғой. Сондықтан сол кездегі ақын, жазушыларымыз ұлттық менталитетті сақтап қалу үшін басын бәйгеге тікті. Ұлттың «Өзін», «Менін» жоғалтпай, руханият болмысының өзегін сақтап қалуда сол қара шаңырақтың рөлі өте зор болды деп айта аламыз. Сол шаңырақтың 85 жылдығы және Қазақ әдебиеті газетінің де 85 жылдығы. Жазушылар одағына, жалпы қаламгерлер қауымына үлкен көңіл бөлініп отыр. Біз бір нәрсені түсінуіміз керек, жаңағы кеңес үкіметі тұсында ақын, жазушылардың шыққан кітабына алып отырған қаламақысы, бастарына берілетін баспана болды. Керек десеңіз, ешкімнің қолы жете бермейтін автокөліктің барлығы сол жазушыларға кезек-кезегімен беріліп отырды ғой. Одан кейін Тәуелсіздік алған тұста, өзіміздің экономикамызды тіктеп үлгермеген кезде ақын, жазушыларымыз сәл абдырап қалды. Қаламақысыз қалды, жұмыссыз қалды, кітап шықпай қалды. Осының барлығы ішкі жанайқайларында болды, бірақ дегенмен де әдебиетті өлтірмеді ғой.
– Өз сөзіңізден сұрақ қойғым келеді. Совет одағы кезінде ұлтты сақтау үшін жазушылардың өз идеологиясы болды дедіңіз. Тәуелсіздіктен кейін біздің ақын, жазушылардың ұлттық рухты асқақтату үшін өзіндік идеологиялары болды ма? Болса, кімдерден көрдіңіз?
-Өте жақсы болды. Мен сізге айтайын, сол совет үкіметі кезінде партияның ақырып тұрған уақытында «Райымбек» деп Мұқағалидың поэма жазуы, Жұбанның «Мен қазақпын» деп жыр жазуы… Оның ішінде де кейбір шумақтар болды. Бүкіл поэманың барлық болмысын кітапқа кіргізу үшін, жарыққа шығару үшін «Мен қазақпын, белдімін, байтақ елмін, Қайта тудым, өмірге қайта келдім. Мен мың да бір тірілдім қайта өлмеске, Мен Ленин есімін айта келдім» деген шумақты қоспаса, ол поэма шықпайтын еді. Сондықтан, «істікті де күйдірмей, төстікті де бүлдірмей» қазақтың рухын сыйдырып тұрып сол уақытта беру мықтылық еді. Әдебиетте «уақыт және кеңістік» деген ұғым бар ғой. Кеңшілік Мырзабековтің де поэмасы болды. «Боз бие» ме еді, жерді жыртып тастаған тың игеру кезінде өзінің айта алмай тұрған дүниесін жылқының жан-дүниесімен береді. Осындай нәрселер өте көп болды, олар қысымда болды. Қазақ ұғымымен айтсақ, ауыздары тұмылдырықтаулы болды, көздері томағалы болды, балақ баулы болды. 1952-54 жылы партияның қаулысымен біздің халық ауыз әдебиетіндегі батырлар жырының, ертегілердің сотталғанын білесіз ғой. Батырлар жырынан «Қара қасқа атты Қамбар» қалды, себебі ол кедей табынан шыққан еді. Енді, тәуелсіздік ала қалған кезде барлық батыр, би, хандарымызға ас беріле бастады. Бөгеуде тұрған тасқын судай лақ ете қалды. Осы кезде тарихи романдар едел-жедел шықты.
– Қай романдарды атар едіңіз?
– Қабанбай батыр туралы Қабдештің «Дарабозы». Совет кезінде жазылған «Елең-алаң» да, «Аласапыран» да, осының бәрі жалпы халықтың, жалпы ұлттың дүниесі. Бұл жерде жекелеген батырлар мен жекелеген хандар жазыла бастады. Абылайхан туралы, Бөгенбай батыр туралы романдар… Кейін Несіпбек Айтұлы поэма жанрында батырлардың образын жасады. Ол қазақ даласындағы батырларды бөліп-жарған жоқ: Жалаңтөстен бастады, Қабанбай батырға да, Бөгенбай батырға да, Наурызбай батырға да поэма жазды. Несағамыздікі енді көзге көрінетін дүниелер болды. Одан басқа көзге көрінбей қалған авторлар да болды. Жолдасбек Тұрлыбаевтың «Райымбек» деген романы бар, мысалы… Енді осыдан әдебиетте әркім өз бабасын ұлықтады деген әңгіме шығардық. Ол заңды да еді. Ол уақыттан өтуіміз керек еді бәрімізге. Содан кейін қайсысы әдебиеттің төл жетістігі екендігін уақыт және оқырман өзі ылғап алады.
– Совет одағы кезінде ақын, жазушылар үлкен қамқорлық көрді дедіңіз. Қазір біздің еліміздің экономикалық жағдайы жаман емес. Бірақ, қазіргі күнде сол кездегідей қаламақы төленбейді. Жас жазушылармен кездессек, ылғи осы мәселені көтереді. Осы жайында оқырманға қандай бір тың ақпарат бере аласыз?
– Тәуелсіздік ала қалған кезде бізде 1000 данамен кітап шықпай қалған уақыттар болды. Кейін мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптар 1000 данадан аспайтын. Қазір, тәубе, мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптар 5000 данаға жетті. Уақыт керек болды. Енді қаламақы мәселесіне келсек, шынымен де ол тоқтап қалды. Бұрын газет-журналға жазған мақаласына да қаламақы алып отырған қаламгерлердің абдыраған кезі осы болатын. Өткенде Мәдениет және спорт министрлігі Мәжіліске дайындап жатқан Мәдениет туралы заңның ішінде әдебиет туралы бір сөз жоқ болатын. Азия форумында Премьер-Министрдің орынбасары Бердікбек Сапарбаев ақын, жазушыларды қабылдады. Сонда үлкен қаламгерлер осы мәселені көтерді. Бұған дейін Мәдениет және спорт министрлігі мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптың авторлығын 40 жылға сатып алатын болған. Олар әр баспа табаққа 150 мың теңгеден қаламақы береді. Бірақ авторлығын сатып алғаннан кейін сен ол кітапты 40 жыл бойы өзің шығара алмайсың. Бұл Алматыда былтыр Жазушылардың съезінде де көтерілді. Осы дүние қайтадан қарастырылып, мемлекет автордың шығармасының авторлығын 40 жылға алып қоюды доғарды. Қазір заң Сенатта қаралып жатыр. Әділет министрлігінің мамандарымен де сөйлесіп, Мәдениет министрлігі бұл заңды жан-жақты талқылап, келісімге келді. Мәдениет министрлігі автордың шығармасын алады, оған қаламақы береді, кейін шығарма шыққанша сол ведомствода жатады. Баспадан шығып, кітапханаларға түскеннен кейін автор кітабын қайтадан коммерциялық жолмен шығаруға рұқсат берілетін болды.
– Жаңағы 5000 данамен шығатын еңбектерге тоқталсақ. Бұл қаламы төселген, аға буын қаламгерлерге оңтайлы секілді де, жастарға келе бермейтін секілді. Жастар әр шығармаға жеке қаламақы төленіп тұрса дейді. Бұл бір жағынан ынталандыру да болар еді?
– Бұл енді жеке жастарға деп бөлек қарастырылмаған. Мына мәселеге қараңызшы, былтыр одақтың басшысы ауысқалы бері астанада үш форум өтті. Соған совет құрамында болған елдердің жазушылары келген кезде тәубә деп кетті. Іргедегі Қырғызстанды ал, біз мемлекеттік тапсырыспен кітап шығарамыз, оларда қазір мемлекеттік тапсырыс та жоқ. Сондықтан біз бәрі бірден бола қалмады дейміз. Жас қаламгерлерге деген жеке бағдарлама жоқ. Негізінен, бұл көтерілетін мәселе. Содан кейін тек қана Мәдениет министрлігінің қамқорлығы емес, қазір облыстар бұл мәселені жеке-жеке қолға алып жатыр. Бір нәрсені түсінуіміз керек, елордаға жастар жиналды ғой. Рухани орталық болады, кейін үлкейеді, біз осы жерде өмір сүргіміз келеді деп. Осылардың әрқайсысының өз туған жері бар. Мысалы, былтыр Алматы облысы 40 автордың кітабын шығарды. Ақтөбе кітапханасы 40 автордың кітабын шығарды, оның ішінде 10 жас ақынның кітабы шықты. Біздің де осы мақсатта қалалық әкімдікке жолдаған жобамыз болған, ол келесі жылы жүзеге асып қалар. Биыл уақыт тығыз болып кетті. «Маздақ» деген сериямен кітабы шықпаған 29 жасқа дейінгі 20 ақын, жазушының кітабын шығарып беруді қалалық әкімдікке жоба ретінде ұсынғанбыз. Басында мақұлданып еді, кейін қолдау таппай қалды. Өйткені біздің Жазушылар үйін ашуға онсыз да біраз әрекет жасап жатқаннан кейін біз төпештей алмадық. Бірақ, болып қалатын шығар деп отырмыз…
– Біздің қазақ әдебиетінің өткеніне үңілсек, 20 ғасырдың басында ғана проза жанры пайда болған. Оған дейінгі ауыз әдебиетіндегі жырларда, дастандарда әсірелеу деген тәсіл көп қолданылады. Тіпті, көптеген шығармалар қиял-ғажайыпқа құрылған. Бірақ қазір бізде «фэнтези» жанрында жалпақ жұртқа кең тараған шығарма жоқ. Қиялға жүйрік біздің халық неге өз табиғатына жақын жанрда көштен қалды? Осы жанрда жазып жүргендер бар ма?
– Әдебиетте қоғамның өзгерісіне, адамның сана-сезіміне байланысты неше түрлі эксперименттер жасалады. Мысалы, бір кезде жұрт Асқар Сүлейменовті онша қабылдай алмады ғой. Оның күрделі сөйлемдері жалпы оқырманға онша түсініксіз болды. Кейін барып Асқарды түсінді. Мен қазір Еуразия ұлттық университетінде әдебиеттен сабақ беремін. Біз оқу бітірген кезде, 2000 жылдарға дейін, одан 2008-ге дейін сабақ берген уақытта Асқар Сүлейменов, Оралхан Бөкеевтер қазіргі тілмен айтқанда трендте болды. Енді қазіргі студенттеріме Асқарды желкелесем де оқытып, түсіндіре алмаймын. Бұл көркем әдебиетті қабылдайтын буынның алмасып кетуінің көрінісі. Сіз айтып отырған қиял-ғажайып дүниелер біздің ауыз әдебиетімізде болғаны рас. Бірақ, әлемдік нарыққа қазақ әдебиеті шығуға әлі де талпыныстар керек. Көбірек эксперименттер керек. Рақымжан Отарбаевтың атақты сұхбаты болды ғой, «Абай жолын» оқытудың қажеті жоқ, қазіргілер оны оқымайды» деген. Рақаң оны біліп айтып отыр. Қазір адамдардың 4 томдық үлкен шығармаларды оқуға уақыты да жоқ және қабілеті де жетпейді, меніңше.
– Кез келген ұсыныс сұранысқа тәуелді. Біздің қоғам нені сұрайды, жазушы соны беру керек пе? Әлде, өз биігінде жаза беру керек пе?
– «Аламан» деген сөз бар қазақта. 1927 жылы Халел Досмұхамедовтің халық ауыз әдебиетінен Махамбеттерді, Мұрат Мөңкеұлын беретін кітабының аты – «Аламан». Аламан деген – тобырлық. Аламан бәйге дейміз. Мэлс Қосынбаевтың айтыста айтатыны бар: «Айқайлап келіп қол соққан, ағайын мына — аламан» деген. Ол – тобырдың сұранысы, тобырдың қуанышы. Яғни, шоулық дүниеге әкелетін нәрсе. Қоғамның сұранысы деген осыған әкеледі. Сол қоғамның сұрағанын өтеп жатқан шоулар бар қазір. «Әзіл әлемі» бар, «Жайдарман» бар. Кешіріңіз, бірақ ол көркем дүние емес. Көркемдік деген – тереңдікте, күрделілікте. Сондықтан, қоғамның сұранысына барлық ақын, жазушы еңкейіп бас иетін болса, руханиятыңыз да, әдебиетіңіз де құлдырайды.
– Мәскеуде немесе Петербургте қоғамдық орындарда біраз адамның кітап оқып отырғанын байқауға болады. «Орыс жазушылары оқырман қалауымен санасу арқылы оқырманын қалыптастырды да, біздің жазушылар өз стилінде жазамын деп оқырманын жоғалтып алды» деген пікір бар. Бұған не дер едіңіз?
– Мен ол пікірге қарсымын. Өйткені ақын, жазушы, рас, оқырманды тәрбиелейді. Бірақ ол оқырманның ықпалында кету емес. Оқырманды бәрібір өзіне қарата білу. Мен сіз айтып отырған Мәскеуде де, Түркияда да болдым. Бізге қарағанда қоғамдық орындарда кітап оқып тұрған адамдарды көбірек көресің. Олардың бәрі жаһандануға бізден ерте жеткен. Оған сәл уақыт керек деп ойлаймын. Осы елордада өтетін Еуразиялық халықаралық кітап көрмесі бар. Бұйырса, биыл бесінші жыл өтеді. Бұны мемлекет ұйымдастырып отырған жоқ, бір баспаның ұйымдастырып отырған дүниесі. «Фолиант» баспасының өз қаржысымен, өз жоспарымен өткізіп отырған шаруасы. Өткенде Ташкентке де халықаралық кітап көрмесіне барып келдім. Сонда байқағаным, бізге қарағанда ол жақта кітапқа сұраныс көбірек екен. Бұл кітап көрмесін не үшін өткізеді? Ақша табу үшін емес, оқырман тарту үшін. Кітап мәдениетін көтеру үшін. Осыны біздің билік қолына алу керек деп ойлаймын. Ондай жерге балаларды күштеп әкелу керек. Ата-анасымен келіп, ана кітапты алып бер, мына кітапты алып бер деп тұрған балаларды көрдік. Көріп, марқаясың. Біз кітап мәдениетіне осылай қайтып ораламыз.
– Дамыған елдерде жазушы өз шығармасынан орасан пайда табады. Тіпті, долларлық миллионерлер шығып жатыр. 2018 жылы Forbes ең жоғары қаламақы алатын жазушылардың тізімін шығарғанда, бірінші орында Джеймс Паттерсон есімді америкалық жазушы тұрды. Ол бір жылда 86 млн доллар табыс тапқан. Біздің жазушылар алдағы уақытта өз шығармашылығын табыс көзіне айналдыруы үшін бүгін нені істеуіміз керек?
– Бұл жерде қазақ қаламгерлерінің жағдайының түзелуі өзіне байланысты. Былтыр жаздыгүні қалалық әкімдікпен бірлесе қала күніне орайластырып «Еуразия астаналарының қаламгерлері» деген форум өткіздік. Сонда бір секцияның тақырыбын «Әдеби аударма және әдеби агенттер» деп қойдық.
– Әдеби агент деген кім?
– Әдеби агент — тамыр-таныстығың. Жұлдыздардың продюссерлері болатыны секілді әдеби продюсерлер де болуы керек. Кездесуді ұйымдастыруға, кітаптарыңның аудармасына байланысты. Бұл бізде әлі жолға қойылған жоқ. Әдебиет танылуы үшін, автор сыртқа өзін көрсете алуы үшін ол керек нәрсе. Осы мәселені көтеріп жүрген Алматыда Бақтыгүл Махамбетова деген әпкеміз бар. Ағылшынша жақсы біледі. Осындай тіл білетін адамдардан жасақталу керек әдеби агенттер. Біздің мемлекеттің қамқорлығындағы Ұлттық аударма бюросы – ол жалпы қазақ әдебиетін аударып, таныстыруға әрекет жасап жатқан ұйым. Жекелеген авторлар өздері әрекет жасап, өздері агенттерін тауып, қаражатын табуы керек. Дулат Исабектің шығармалары шетелде шығып жатты ғой, Дидар Амантайдың кітаптары шетелде шықты, бұның бәрі мемлекеттің ақшасы емес. Сосын біздің авторларда, қаламгерлерде салбөкселік, бойкүйездік бар. «Мен ақынмын, мен жазушымын, мені әкімдік, министрлік іздеп тауып алсын» деген ой бар.
– Қазіргі қазақ прозасын алсақ, ол өзінің бір анық бағытын тапты ма?
– Эксперименталды кезеңде тұрмыз деп ойлаймын. Мысалы, мистика жанрында Қойшыбек Мүбәрак жақсы дүниелер жазып жүр. Мистика жанрында тәуекелге барып жүрген көп адамды көре алмайсың. Екінші, Мақсат Мәліктің шығармалары қазіргі оқырманға қызықтырақ көрінеді. Есболат Айдабосын, Мұрат Алмасбек, Ырысбек Дәбей қаламдары қалыптасып қалған жазушылар дер едім. Тәуелсіздік жылдарында аға буыннан кейінгі лекте Асқар Алтайды айтуға болады. «Сират» деген романы бар. Осының кез келген бөлімін алыңыз да, басына қойып оқи берсеңіз, түсінесіз. Осындай бір форманы әкелген еді.
– Қазір кейбір еңбектер бар: әдебиет дейін десең көркемдігі жоқ, әдеби туынды емес дейін десең, оқырманы бар. Сіз оларды әдеби шығарма деп айта аласыз ба? Мысалы, Michael Sherimbek-тің «Жүз» кітабы, эстрада жұлдыздарының шығарып жатқан кітаптары бар. Бұларды қандай туынды деп атауға болады?
– «Қазіргі заманғы сөз энергиясы» атты алдыңғы жылы өткізілген форумда Расул Жұмалы қазіргі блогерлерді де жазушылардың қатарына қосу керек деген пікір айтты. Біз осындай пікірді неге айтқыздық? Өйткені қазір көркем прозада тіл қасаңдап кетті. Көркем әдебиетте тіл жұтаңданып бара жатыр. Прозадағы көркем тілге қазір мен тұщынбаймын. Мейлі, Әуезовтің, Қалиқан, Әбіштің тілімен жаза алмай-ақ қояйық. Жылдан жылға тіл жұтаңдана берсе не болады? Ауызекі сөйлеу тілі көркем әдебиет бола алмайды. Мен жастарға университетте сабақ беретін оқытушы ретінде де көретін проблемам осы. Прозада да сол, поэзияда да сол. Көркем әдебиет тілдің қоры, қормалы, қаймағы, мәйегі. Сол үшін көркем әдебиет керек, оның ең бірінші атқаратын міндеті — тілді сақтау. Ал жаңағы сіз айтып отырған адамдардың кітабын мен әдебиет деп қабылдамаймын. Кешіріңіз, ол арадағы бір дүбара, дүдамал, дүрегей дүние. Баян Мақсатқызының кітабын оқитындар да, Айнұр Тұрсынбаеваның кітабын оқитындар да, Ләйлә Сұлтанқызының кітабын оқитындар да, Майкл Шерімбектің кітабын оқитындар да көркем әдебиетті жете түсініп оқыған адамдар емес, олар – тыңдармандар — құлақпен қабылдайтындар. Оның ішінен біреуді мақтап, мадақтауға, біреуді алдап-арбауға жетерлік тәрбие алатын шығар. Мен одан көркем әдебиет те, эстетикалық мән де көріп тұрған жоқпын.
– Әңгімеңізге рахмет!
Жуықта «Qyr balasy» қоғамдық қоры мен Әлихан Бөкейхан Алаш ғылыми зерттеу институтының жас зерттеушілерінен құралған ғалымдар тобы Ресей еліне «Алаш жолымен» деп аталатын ғылыми-танымдық экспедицияға барып келгені белгілі. Екі кезеңнен тұратын бұл сапарда экспедиция мүшелері Мәскеу, Қазан, Уфа, Петербор, Рязан бағытында жүріп өтті. Бас-аяғы тура бір айға созылған бұл жорықта зерттеушілер Ресей мұрағаттарындағы көне құжаттарды ақтарып, Алаш тарихына қатысты сирек қолжазбалар қоры мен ескі газет-журналдармен танысты.
Айтпақшы, соған сәйкес осымен жетінші мәрте өткізіліп отырған экспедицияның сүйінші жаңалықтары да аз емес. Үш топқа бөлініп ізденген зерттеушілеріміз мол деректер мен бұрын-соңды еш жерде кездеспеген тың мәліметтерге қол жеткізіп қайтты.
Алаш мұрасын түгендеу мақсатында жолға шыққан халықаралық экспедиция мүшелері алғашқы сапарын Алаш көсемі Әлихан Бөкейхан мен оның шәкірті Нығмет Нұрмақұлы жерленген атақты Дон зиратынан бастады. Донское көшесінде (Мәскеудің оңтүстік батыс жағы) орналасқан бұл қабірстан кезінде монастыр (Дон монастыры) қызметін атқарыпты. Кейіннен жалпы зиратқа айналдырылған. Жалпы аумағы 13 гектар жерді алып жатқан Дон қабірстаны екіге бөлінеді: ескі бөлігі 1591 жылдардан бастау алатын көне зират болса, Дон қорымы деп аталатын екінші бөлігі ХХ ғасырдың басында пайда болған екен. Біз бетке алған «Бауырластар зираты» қорымның осы жаңа бөлігінде жатыр. Айтпақшы, бұл орынға бірінші болып сол кездегі (1910 жылы) Дума спикері болған С. Муромцев жерленген екен.
Алаш арысы, ұлт көсемі Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан мен оның адал шәкірті Нығмет Нұрмақұлы жерленген жер. Екеуі де 1937 жылдың 27 қыркүйегінде осы қорым аумағында ату жазасына кесілген. Артынша қос арыстың сүйегі өртеліп, күлі дәл осы жерге көмілген.
Қазақ халқының тұңғыш президенті, ұлт көсемі Әлихан Нұрмұхамедұлы мен оның адал серіктерінің бірі Нығмет Нұрмақұлының рухына құран бағыштап, дұға қылдық.
Ескерткіш тақтадан бұл жерде 39 мың адам жерленгенін оқып білдік. Нақты айтар болсақ, ұлт көсемі Әлихан Бөкейхан мен Нығмет Нұрмақұлынан бөлек мұндағы белгітастардан грузин-совет қайраткері Авель Енукидзе, Совет одағының алғашқы бес маршалының біреуі Михаил Тухачевский, армия қолбасшысы Август Корк, сол кездегі әскери корпусты басқарған Роберт Эйдеман, тәжік халқының ұлы көсемі Шотемор Шириншо секілді тұлғалардың есімдерін оқуға болады.
«Бұл жерде бірінші репрессия құрбандары жатыр. Бұл – ұстаз бен шәкірт жерленген қасиетті жер. Яғни әр ұлт өкілдері жатқан бауырластар зираты болып саналады. Қарап тұрсаңыз татар, тәжік, қырғыз, молдаваннан бар яғни күллі ұлт өкілдерінің маңдайалды тұлғалары жатқан жер. Атып өлтіргеннен кейін денесін өртеп, күлін осы жерге төге берген», – дейді экспедициямыздың жетекшісі, белгілі алаштанушы ғалым Елдос Тоқтарбай. Жетекшіміздің айтуынша, осы Дон қорымында мұндай Бауырластар зиратының тоғызы бар көрінеді.
Түстен кейін Мәскеудің келесі бөлігінде жатқан Новодевичье зиратына бардық. Ресейдің ұлы тұлғалары, басшылары, зиялылары жерленген тарихи орын саналады. Н. Хрущев, М. Горбачев, Б. Ельцин секілді КСРО билеушілері тура осы зиратқа қойылған екен. Сонымен қатар бұл қабірстанда Әлихан Бөкейханның қызы Елизавета Әлиханқызы Сәдуақасова жерленген.
Зейнеп Садуақасова – қазақтан шыққан алғашқы дәрігерлердің бірі. Медицина ғылымдарының докторы, профессор атанған ұлы тұлға. Зейнеп Әлиханқызы – Смағұл Сәдуақасұлының жары болғаны белгілі. Жалғыз ұлы Ескендір Екінші дүниежүзілік соғыста қайтыс болған соң өзі сұранып, майданға аттанады. Солтүстік-Батыс майданында дәрігерлік қызмет атқарған. Майданға лейтенант деген шенмен аттанып, майор деген атақпен оралады. Яғни Зейнеп Садуақасова анамыз әскери медицина саласындағы тұңғыш майор әйел саналады.
Сонымен қатар бұл қорымда Қазақ халқының 1000 әні мен 500 күйін хатқа түсіріп кеткен Александр Затаевичтың жерленгенін естіп білдік. Қазақ өркениетіне үлкен үлес қосқан композитордың басына домбыра шертіп отырған қазақ бедерленген ақ тас қойылыпты.
Айтпақшы, кезіндегі одақ кинематографиясының аңызы атанған Юрий Никулин де осы жерден тыныштық тауыпты.
Тарихи деректерге сүйенсек, Новодевичье зираты да өз заманында ғибадатхана қызметін атқарған екен. Қорымның дәл ортасында тұрған Новодевичье монастырының іргесі 1524 жылы қаланыпты. Тек 1904 жылдан бастап зират ретінде қайта есепке алынып, адам жерлене бастаған. Үш бөліктен тұратын тарихи зираттың жалпы аумағы 7,5 гектарды құрайды. Мұнда да 26 мыңға жуық адам жерленген деседі. Олардың басым бөлігі репрессия құрбандары.
«Коммунарка» қабірстаны
«Қыр балаларының» арнайы барып, тағзым еткен тағы бір орны – «Коммунарка» қабірстаны болды. Бұл да сол Мәскеудегі жаппай сталиндік қуғын-сүргін құрбандары жерленген қанды орындардың бірі.
Аталмыш зиратта 1937-1941 жылдар аралығындағы ұлы зұлмат құрбандары жерленген. НКВД-ға тиесілі аумақ болғандықтан бұл қорым 1999 жылға дейін жабық орын болып келді. Карталар мен іс-құжаттарында зират аумағы құпия шифрмен көрсетіліп келген екен. Қорымда 6,5 мың адамның сүйегі жатыр, алайда олардың ішінде 4 жарым мыңнан астамының ғана аты-жөні белгілі көрінеді.
Бұл жерде Тұрар Рысқұл, Нәзір Төреқұл, Сұлтанбек Қожанұлы, Ғазымбек Бірімжан, қазақтан шыққан алғашқы инженерлердің бірі Зияда Әбен сынды мемлекет және қоғам қайраткерлері жерленген.
Жас зерттеуші Данияр Ихсан қазақтан шыққан тұңғыш агрономдарының бірі Ғазымбек Бірімжанның туған ауылынан (Торғай даласы) бір уыс топырақ ала келген екен. Құран оқып, бет сипамастан бұрын сонау Торғай даласынан келген сол бір уыс топырақты тас белгіні айналдыра төгіп шықтық. Туған жерінен топырақ бұйырмаса да өз ауылының шаңын иіскеп жатсын деген ниет қой ол да. «Туған жердің топырағы да ыстық…» демейтін бе еді атам қазақ.
Бұл экспедициямыздың екінші күні еді.
Ваганьков қорымы
Айтпақшы сол күні түстен кейін Мәскеудің басқа бөлігіндегі тағы бір қабірстанға барып, сол жерден топырақ бұйырған Алаш арыстарына тағзым жасадық. Құран оқып, бет сипадық. Ол – Ваганьков қорымы деп аталатын тарихи орын еді. Бұл жерде Жүсіпбек Аймауытұлы, Халел Ғаббасұлы, Ахметсапа Жүсіп, Хайретдин Болғанбай, Дінмұхамед Әділұлы, Әбдірахман Мұңайтпасұлы, Дамолла Битілеуұлы, Ғани Мұратбаев сынды Алаш ардақтылары жатыр.
Өкінішке қарай, Ваганьков қорымында жатқан бұл Алаш арыстарының орны әлі анықталған жоқ (Ғани Мұратбаевтан басқасы). Сол себепті қорымның кіреберісіндегі репрессия құрбандарына арнап қойылған жалғыз мемориал ескерткіштің түбіне барып тәу еттік. Мемориалда «Саяси қуғын-сүргін құрбандарына мәңгілік естелік. 1927-1937 жж.» деген жазу жазылыпты. Тас белгінің өзі 1994 жылы 3 маусымда қойылыпты.
Тас белгінің түбіне Қыр баласы ҚҚ Керекудегі филиал жетекшісі Айнұр Бағланқызы қарындасымыз Жүсіпбек Аймауытұлының туған ауылы Баянауылдан ала келген бір уыс топырағын шашты.
Ваганьков қабірстаны – Мәскеудегі ең үлкен әрі ең танымал қорымдардың бірі. Алғашында (1771 жылы) бұл жерде обадан қайтыс болғандар жерленіпті. Жалпы аумағы 48 гектар жерді алып жатқан бұл зиратта жарты миллионнан астам адам жатыр (!).
Ресей архивтерін түгендеген 15 адамнан құралған бұл экспедицияның жұмысы бір айға ұласқанын басында айтып өттік. Абырой болғанда соған сәйкес экспедициямыздың сүйінші жаңалықтары да аз емес. Бас-аяғы үш топ болып ізденген зерттеушілеріміз мол деректер қоры мен бұрын-соңды еш жерде кездеспеген тың мәліметтерге қол жеткізді деуге болады.
Мәскеудің іргесіндегі Химки қаласындағы газет-журналдар және сирек қолжазбалар кітапханасы. 
Бұл жерде ХХ ғасыр басында Қазақ даласында шығып тұрған газет-журналдар сақталған. Таңның атысы, күннің батысы демей еңбектенген зерттеушілер бұл жерден «Бостандық туы», «Ауыл», «Сарыарқа», «Ауыл тілі», «Кедей сөзі» секілді газет-журналдардың бұрын табылмаған нөмірлерін тауып, сканерлеп алғанын айту керек. Расы керек, бұлардың барлығы да Қазақстанның ешбір мұрағатында жоқ дүниелер.
Екінші топ та Мәскеу мұрағаттарының біразын сүзіп шыққан еді. Нәтижесінде қазақ қаламгерлерінің ұзын-саны бес жүзден астам кітабының шифры мен қосымша ақпараты алынып, 50-ге жуық кітаптың электронды нұсқасы әзірленді. Айтпақшы бұл топтың Алаш жұртынан сүйінші сұрайтындай мол олжасы бар екенін айта кету керек. Ол – белгілі ұстаз, ақын, журналист, аудармашы Сейітбаттал Мұстафаұлының «Зуфнун» атты романы болатын.
Бұлардың барлығы да институттың Алаш кітапханасы сериясымен жарық көретін еңбектерінде кәдеге жарайды. Сонымен бірге бұл еңбектер «Алаштың 100 оқулығы» жобасы аясында жарыққа шығатын болады.
Алаш мұрасын түгендеп жолға шыққан экспедицияның жетекші құрамы (үшінші топ) Қазан, Уфа, Рязан, Петербор қалаларындағы ГАРФ, РГАСПИ, СПбГИА, МГЦА, ГАМО, РГАНИ, РГАЛИ, РАТ, НАБ архив қорларын түгендеп шықты. Бұл сапарда Алаш арыстары білім алған, қызмет еткен, жерленген т.б. жерлер анықталып, оларға ескерткіш тақта, белгітас орнату мәселесі пысықталғанын айта кету керек.
Татарстан астанасы Қазан қаласы
Алғашқы күні Татарстан ұлттық кітапханасына бас сұғып, сирек қолжазбалар қорымен меморандумға қол жеткіздік.
Ағартушы-философ Шаһабуддин Маржани, белгілі ақын Ғабдулла Тоқай, атақты суретші Баки Орманшы сынды Татар халқының маңдайына біткен жарық жұлдыздары мәңгілік мекен тапқан тарихи зиратқа барып құран бағыштадық. Айтпақшы бұл қабырстанда Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері Уәлихан Танашұлы жерленген.
Арыстардың рухына фатиха!
Түстен кейін Кенжеғали Ғабдоллаұлы, Сабыр Ғаббасұлы, Ғабдулғазиз Мұсағалиұлы сынды ұлт зиялылары білім алған атақты «Мухамедия» медресесіне кіріп шықтық. Сонымен қатар Шағабуддин Маржани, Апанаев, Галиев секілді тарихи медреселерге барып, сонда оқыған Алаш тұлғалары туралы деректер жинадық. Белгітас қою мәселесін ақылдастық.
«Тірілердің қадірін біл, өлгеннің қабірін біл!» (Татар мақалы)
Уфа сапары
Башқұрт елінің астанасы Уфадағы екі күнге созылған бұл сапарда да біршама маңызды кездесулер болды. Башқұртстан ұлттық кітапханасына бас сұғып, сирек қолжазбалар қорымен ғылыми ынтымақтастық туралы меморандумға қол жеткіздік. Осылайша алдағы уақытта Әлихан Бөкейхан институтының ғылыми қызметкерлеріне Уфа қаласында білім алған қазақ зиялылары туралы деректер мен жарық көрген кітаптар, мерзімді басылымдармен ешкедергісіз танысып, зерттеуге зор мүмкіндік туып отыр.
Сонымен Уфа қаласындағы атақты «Ғалия» медресесін көру бақыты бұйырды. Өз заманының әл-Азһары атанған бұл оқу ордасында Мағжан Жұмабайұлы, Біләл Сүлейұлы, Мұстақым Малдыбайұлы сынды Алаш зиялылары білім алған…
Рязан жазбалары…
Жат жерден топырақ бұйырған бабаларымыз аз емес. Солардың бірі – Жәнібек ханның ұрпағы Ораз Мұхамед сұлтан еді. Ораз Мұхамед бабамыз атақты Ока (түпкі атауы Оқа болар деп топшыладық) өзенінің бойындағы Қасым хандығын (Хан кермен) он жыл билеген үлкен тұлға.
Қасым хандығының он бірінші ханы болған Ораз Мұхамедтің тағдыры өте аянышты. 1588 жылы ағасы Тәуекелдің тапсырмасы бойынша сенімді серігі Қадырғали Жалайыримен бірге Сібірге келеді. Сол жерде жүріп Қадырғали Жалайыри екеуі орыстардың қолына тұтқынға түседі. Бірден Мәскеуге жөнелтіледі. Мәскеу патшасы Федор оны жақсы қарсы алып, әскери қызметке алады. Ораз Мұхаммед орыс-швед, Қырым хандығына қарсы соғыстарда үлкен ерлік көрсетеді. Расында да ол қылыштасу өнерінің хас шебері болған.
Алайда Ресей патшасы Қазақ хандығы арасындағы дипломатиялық келісім кепілі деген желеумен Ораз Мұхамедті жібермей алып қалады. Осылайша патша сарайында тірі тұтқын ретінде томағалы қыранның күйін кешіп қала береді.
1600 жылы Орыс патшасы Борис Годунов Ораз Мұхамедті Қасым хандығының ханы етіп отырғызады. Өзі басқарған елдің іргесін нығайтып, туын биік етем деп ат үстінде жүрген Ораз-Мұхамед 1610 жылы қастандықпен өлтіріледі.
Небары 38 жыл ғана өмір сүрген Ораз-Мұхамед сұлтанның денесі Ока өзені бойындағы Қасымов қаласында (Рязан облысы) жерленген.
Орайы келген күні Қасым хандығын басқарған Ораз Мұхаммед пен бас уәзірі Қадырғали Жалайыри бабаларымыздың кесенесіне барып, тағзым жасап қайттық.
Өкініштісі, Ораз-Мұхаммед сұлтан билеген Қасым хандығынан жұрнақ та қалмаған екен. Тек сол дәуірде іргесі қаланған ақ мешіт пен Сүйінбике анамыз бен Шаһали ханның кесенесі ғана сақталыпты. Ажары қашып, базары тарқаған ескі орданың орнында тұрып дұға қылдық. Жаратушыдан «түркі жұртының басына енді мұндай тағдыр жаза көрмеші» деп жалбарындық.
Петербор сапары да нәтижесіз емес…
Бұл сапарымызда да болашақта РҰК, СПбМОА, РМКФА, РФӨМА қорларымен бірлесе жұмыс істеу мүмкіндігіне қол жеткіздік деуге болады.
Жалпы Санкт-Петербург – Алаш ардақтыларының ізі қалған, қызмет құт мекен саналады. Бұл жерде Алаш көсемі Әлихан Бөкейханұлы Императорлық орман институтын тәмамдады. Осы қаладағы әскери медицина академиясында Санжар Асфендиярұлы, Мұхамеджан Тынышпайұлы жол-көлік қатынас университетінде білім алды. Сол секілді Санкт-Петербург университетiнiң заң факультетiнде Жиһанша Сейдәліұлы, Жақып Ақбайұлы, Барлыбек Сырттанұлы, Райымжан Мәрсекұлы, Сәлімгерей Жантөреұлы, Мұстафа Шоқайұлы, Айдархан Тұрлыбайұлы сынды қайраткерлеріміз білім алғанын айта кету керек.
Ақжолтай жаңалық
«Qyr balasy» қоғамдық қоры мен Әлихан Бөкейхан Алаш ғылыми зерттеу институты ұйымдастырған халықаралық «Алаш жолымен: Ресей бағыты» экспедициясының толық қорытындысы Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының туған күні қарсаңында жарияланды.
Ақжолтай жаңалықты экспедиция жетекшісі Елдос Тоқтарбай фейсбук парақшасында бөліскен еді. Алаштанушы ғалым әлеуметтік желідегі жазбасында экспедицияның бір айлық кезеңдегі атқарған жұмыстарына тоқталып, Алаш қайраткерлерінің еңбектері табылғанын атап өткен.
Экспедицияның 1,2,3 тобының бір айлық (тамыз, 2023) жалпы жұмысында алаш мұрасына қатысты барлығы 510 кітаптың шифры мен қосымша ақпараты көрсетілген библиографиялық көрсеткішін жинақтады. Соның ішінде аса керекті 50-ге жуық кітаптың түпнұсқасын қарап, электронды (pdf) нұсқада әзірледік. Зерттеу мен зерделеу барысында 40 бұрын-соңды жарық көрмеген, ескі қаріптен қазіргі қаріпке түспеген кітап екені анықталды. Мысалы,
Сейітбаттал Мұстафаұлының «Зуфнун» романы,
Садуақас Шорманұлы «Аушы»,
С. Аманжолұлы «Тәлім-тәрбие»,
Сәлкен Балаубайұлы «Мектеп группаларын кәмплектеу»,
Мәннан Тұрғанбайұлы «Бөтен сөз әдісімен танысу»,
Жұмахан Күдеріұлы «Өсімдіктану» (Тәжірибелік нұсқаулық) тағы басқа кітаптары бұрын-соңды ғылыми айналымға түспеген.
«Бірлік туы», «Бостандық туы», «Ауыл», «Сарыарқа», «Ауыл тілі», «Кедей сөзі» т.б. қазақ басылымдарының еліміздегі сирек қорларда сақталмаған нөмерлері анықталып, тұтас нөмері сканерленді. Енді институт ұжымы осы басылымдарды арнайы жинақ ретінде шығарады.
Тел Жаманмұрынұлы, Аққағаз Досжанқызы, Нығмет Нұрмақұлы, Зүпнұн Нұрмақ келіні, Нұқ Рамазанұлы, Біләл Сүлейұлы, Ғазымбек Бірімжанұлы бастаған қазақ оқығандарының 100-ге жуық делосы табылып, фотосуреттері мен сот, тергеу құжаттары, оқу-ағарту, қоғамдық-саяси қызметіне қатысты жаңа деректер қолға түсті.
Қазан, Уфа, Петербор, Химки, Псков, Переделкино, Мәскеу сирек қор, кітапхана және ГАРФ, РГАСПИ, СПбГИА, МГЦА, ГАМО, РГАНИ, РГАЛИ, РАТ, НАБ архив қорларымен нәтижелі жұмыс қылдық. Институтымыздың жас зерттеушілері үлкен тәжірибе жинап, ғылыми шыңдалу мектебінен өтті.
Сондай-ақ, Қазан, Уфа, Петербор, Мәскеудегі Алаш тұлғаларына қатысты тарихи жерлер анықталып, РФ ҚР Елшілігі мен қор, институтымыз бірлесіп, ескерткіш тақта, белгітас орнату турасында келісім жасалды.
Экспедиция барысында табылған құжаттар институт пен қор сайтына орналастырылады”, деп жазған ол өзінің фейсбук парақшасында.
Елдос Тоқтарбайдың айтуынша, жоқ іздеу – өте сауапты іс.
Әлихан Бөкейхан – ұлтымыздың маңдайына біткен тұлғасы, қазақтың ұлт азаттық жолында шахид кеткен, мемлекет құру жолында бірге күрескен кейбір замандастары қиындық туған сәтте өзге мемлекеттерге тым-тырақай қашып жатқанда, туған халқына берген сертінен танбай, жігіттің сөзінде тұрып, жетпіс жасында құрбан болған ұлы тұлғамыз ғой. Осыдан алты жыл бұрын, 2017 жылы бесінші желтоқсан күні Алаш орданың жүз жылдығы аясында республикалық «Qyr balasy» қоғамдық қорын құрған едік. Сол қоғамдық қорды құрған кезде Заңғар Кәрімхан, Ұшқын Сайдырахман, Еркін Ерланұлы, Бүркіт Нұрасыл сынды төрт-бес-ақ жігіт едік. Бүгінде сол Алаш мұрасын түгендеуді мансұқ еткен «Қыр балаларының» саны 378 адамға ұлғайып отыр.
Өздеріңіз білесіздер, «Қыр баласы» Әлихан атамыздың туған елге, даласына деген сағыныштан туған әдеби есімі еді. Себебі Әлихан Бөкейханұлы 1907 жылдан бастап қазақ даласында тұру құқынан айырылды. Осы себепті ол Ресейдің Омбы, Орынбор, Мәскеу, Петербор сынды қалаларында тұруға мәжбүр болды. Біз осы экспедиция барысында ұлт көсемінің ізі қалған қалалардың барлығын да жүріп өттік. Бұған дейін де Омбы, Орынбор, Воронеж қалаларына барып, архив қорында жұмыс істеген едік. Бұл осымен жетінші рет ұйымдастырылып отырған экспедиция.
Осы жылдар ішінде қаншама шәкірттеріміз тәрбиеленіп шықты. «Qyr balasy» қоғамдық қоры мен Әлихан Бөкейхан Алаш ғылыми зерттеу институтының жанынан академиялық курстар ұйымдастырылды. Жас ғалымдарға ескі жазуларды үйреткен едік. Ұстаздарымыз осман, төте, шағатай, қадым жазуларын үйретті. Сонымен қатар архивпен жұмыс істеу, ғылыммен айналысу әдістемелері секілді дәрістер ұйымдастырылды. Міне соның нәтижесін көріп отырмыз. Шәкірттеріміз архивте өздерін жақсы жағынан көрсетті. Ескі құжаттарды ақтаруда алдарына жан салған жоқ.
Жалпы жоқ іздеу – өте сауапты іс. VII халықаралық «Алаш жолымен»(Ресей бағыты) ғылыми-танымдық экспедициясын сәтті де нәтижелі жүзеге асырып, аман-есен елге жеттік. Бір ай үй қарасын көрмеппіз. Осы экспедициялық жобаға жетінші рет жетекші болдым. Қасиетті сан!
Бір сәтке тоқтап, аялдауға уақыт жоқ!
Алдымызда ұлы жол, өтелмеген парыз, мойнымызда ауыр аманат жүгі тұр! Аман-есен болсақ, күзде тарихи Қазан шәріне барып қайтсақ деп жоспарлап отырмыз. Алла сәтін салса, алдағы уақытта «Алаш жолымен» халықаралық экспедиция жобасы Еуропа, Моңғолия, Түркия, Жапония мемлекеттерінде жалғасады деп жоспарлап отырмыз», – дейді «Qyr balasy» қоғамдық қорының негізін салушы Елдос Тоқтарбай.
Мәдениет порталы
Ғабит Қойшыбаев Моңғолияның СҚ министрлігінің Мемлекеттік хатшысымен кездесті
Саймон Коуэлл: Бұл жігіт осылай ән айтуы керек. Маған шоу өте ұнады
Моңғолияда 28 маусымда парламент сайлауы өтеді
Моңғолия халқының саны 3,5 миллионға жетті
Президент сұхбаты талқыланды
Қасым-Жомарт Тоқаев: Біз озық ойлы ұлт ретінде тек қана алға қарауымыз керек
Ұлттың ұлы жиынына айналған Дүниежүзі қазақтарының бес құрылтайы (1992ж. -2017жж.)
Колледждегі қысқы сессия
ТАҒЫЛЫМЫ ЕРЕН БІЛІМ МЕКЕНІ
1 дана КАРТОП + 1 қасық БАЛ = желке мен мойындағы ТҰЗДЫ кетіреді
СУЫҚ ТИІП АУЫРҒАНДА ЖІБЕРЕТІН 10 ҚАТЕЛІК
Калифорния мемлекеттік унивеситетінің профессоры, доктор ТАНАЙҰЛЫ ЕРТАЙ
ШҰҒЫЛ: Баян-Өлгийде коронавирус жұқтыруы мүмкін деген күдікті тіркелді
Әуез Таштуанұлы – Моңғолиядағы қазақ ұшқышы
Заманбек Абдуллинұлы: Аптасына бір рет отын салатын пеш жасап шығардық
Үш ойғырдың басынан ел көшкенде…
«Жас қазақ» жазғы этно-лагері – бір үйдің баласындай…
Бекнұр Қалиұлының Қырғызстандағы халықаралық турнирде чемпион атанған сәті
Мен сені сүйдім – Нұрсұлтан Төлеубай
Тұрды Төлекенұлы туралы деректі фильм жарыққа шықты
Қоғам қайраткері Жеңісхан Дүзелбайұлы туралы деректі фильм һәм 10 дерек
FIFA World Cup Qatar 2022 | Official Song
KOBA & NY-ZA – NE BOLDY SAGAN
Төлеген Жапарұлының “Ай хой 25” атты ән кеші өтеді
Түркі мемлекеттері ұйымының 10-саммиті аясында 12 құжаттарқа қол қойылды
Түркі мемлекеттері ұйымының 10-саммиті аясында 12 құжаттарқа қол қойылды, деп хабарлайды qazradio.fm Ақорданың баспасөз қызметіне сілтеме жасап. Түркі мемлекеттері ұйымының...
Айдағы Үндістанның станциясы «ұйқы» режиміне көшеді
05 қыркүйек, KAZNEWS. Айдың бетінде күн батып, түн басталған кезде Үндістанның қондырғыш станциясы мен өздігінен жүретін станциялары «ұйқы» режиміне көшеді....
Кристиан Бэйл батыс Моңғолияға саяхаттады. #Бэтмэн😀
24 шілде, KAZNEWS. Жоғарғы суреттегі азамат әйгілі актер Кристиан Бэйл. Ол шілде айында батыс Моңғолияда саяхаттап, көшпенділердің салт дәстүрімен танысып...
Футзалдан ел біріншілігіне қатысқан футболшылардың орташа жасы – 23 де
6 сәуір, KAZNEWS. Моңғолия Президентінің қолдауымен Дорноговь аймағының Сайншанд қаласында ұйымдастырылған футзалдан 21 аймақтар арасындағы «Ұлттық кубок-2023» ел біріншілігі аяқталды. ...
Таба аласыз ба? Моңғолияда ілбіс суретке түсіп қалды
Ұлыбританиялық DailyMail басылымы америкалық фотограф Макса Воның суретін жариялады. Суретте Алтай тауларының тау-тасты шатқалында сирек кездесетін ілбіс түсірілген. Ерекше ілбісті...
1903-2023 жыл аралығындағы қоян жылында есте қалған оқиғалар
06 қаңтар, KAZNEWS. Қоян жылы– барыс жылынан соң, ұлу жылынан бұрын келетін мүшел есебінің төртінші жылы. Қоян қазақтың шаруашылық тарихында...
Жылдың үздік 10 оқиғасы – KAZNEWS
24 желтоқсан. KAZNEWS ақпараттық агенттігі жыл сайын «Жылдың үздік 10 оқиғасын» анықтауды дәстүрге айналдырған. Агенттіктің көзқарасы бойынша 2022 жылдың үздік...
Тұрды Төлекенұлы туралы деректі фильм жарыққа шықты
04 желтоқсан, KAZNEWS. Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Қобда беті қазақтары (Монғолия) арасынан мемлекеттік лауазым атқарған алғашқы қайраткерлердің бірі Тұрды...