– Өзіңізді аймақ жұртшылығы білікті инженер, әрі саясаткер ретінде жақсы біледі. Әңгімеміздің басында отбасыңыз туралы қысқаша таныстырсаңыз?

– Мен 1964 жылы Өлгий қаласында дүниеге келгенмін. Артымнан ерген 2 інім, екі қарындасым бар. Әкем Қылышұлы Құзыкейді аймақ халқы хирург дәрігер ретінде жақсы таниды. Анам Төлек рулы Сейітжанқызы Қанипа. Жарым Д.Күнәй көп жылдар бойы денсаулық сақтау саласында қызмет атқарып келеді. Үлкен қызым Алтынтаң Моңғолияның мемлекеттік мұғалімдер университетін статистик-экономист мамандығымен бітірген. Қазір тұрмыста. Күйеу балам Ш.Ардабулан құрылыс инженері маманды, жеке кәсіпкерлікпен айналысады. Ұлым Әли Улаанбаатар қаласындағы Ғылым және техника университетін электр инженері мамандығымен тәмәмдаған. Қазір «Оюу-толгой» компаниясының жабық шахтасында мамандығы бойынша қызмет етіп жатыр. Келінім Е.Айнұр экомонист мамандығын игерген. Кенже қызым Алтынай атасы мен анасының жолын қуып, еліміздің Медицина университетінен адам дәрігері мамандығын игерді. Қазір құлақ, көмей-жұтқыншақ және мұрын қуысының аурулары бағытында Мемлекеттік бірінші клиникалық ауруханада резидентурада білімін жетілдіруде. Үш немере, екі жиен сүйіп отырган жайымыз бар.

– Әкеңіз туралы кеңірек мәлімет бере кетсеңіз?

– Атамыз Бітіұлы Тілеуберді алты шерушінің имамы болған кісі. Қобда бетіне алғаш мешіт, медресе салып, халықты имандылыққа және оқу білімге жетелеген тұлға. Баласы Қылыш та әке жолын қуған дін жолындағы имам болған. Ал, әкем Құзыкей 1961 жылы Моңғолия мемлекеттік университетінің Медицина факультетін қызыл дипломмен бітірген. Алғашқы игерген мамандығы құлақ, көмей-жұтқыншақ және мұрын қуысы ауруларының дәрігері болды. Бұл мамандықты игерген еліміздің алғашқы мамандарының бірі. Бір жылдан кейін хирург мамандығын игеріп, 1978 жылға дейін аймақтық Біріккен ауруханада, онан соң өмірінің соңына дейін Цэнгэл сұмынында хирург дәрігер болып жемісті еңбек етті. Әкеміздің келесі бір қыры – танымал саясаткер, қоғам қайраткері болды. Аймақтық депутаттыққа үш мәрте сайланған. 1990 жылғы алғашқы демократиялық сайлауда Халық Ұлы Хуралының депутаты болып сайланды. Әрмен қарай Халық Ұлы Хуралы төрағасының орынбасарлығына көтеріліп, демократиялық жаңа Негізгі заңды бекітіскен 430 депутаттың бірі болды.

– Сіздің балаларыңыздың ішінде өзіңіздің, атасының ізін қуып, мемлекеттік қызметке кіргені бар ма?

– Балаларымның барлығы мемлекеттік қызметте жоқ. Жеке меншік салада еңбек етіп, білімдерін жетілдіруде.

– Ізбасар етіп мемлекеттік қызметке, саясатқа тартуға болмады ма?

– Аймақ әкімі қызметін атқарған 4 жыл ішінде бір қағиданы берік ұстандым. Ол – халықтың мүддесін жеке басымның мүддесінен әрдайым жоғары қойып жұмыстадым. Осы мақсатымда нық тұрдым деп ойлаймын. Қазіргі демократиялық еркін қоғамда мүмкіндік көп, баста білім болса, ниеттенсе мемлекеттік қызметке кірмей-ақ кез келген жерде жемісті еңбек етіп, жақсы тіршілік жасауға болады ғой.

– 2012-2016 жылдары Баян-Өлгий аймағының әкімі болдыңыз. Осы уақытта атқарған шаруаларыңызға қысқаша шолу жасап өтсеңіз?

– Атқарылған шаруа көп, бәрі халықтың көз алдында болды. Ең басты жетістігіміз 4 жыл ішінде аймағымыздың экономикасын, ішкі жалпы өнімін 100 миллиард төгрөгпен арттырып, 300 миллиардқа жеткіздік. Қылмыс-қайшылық 2 есе азайды. Құрылыс саласының жұмысы 3 есеге ұлғайды. Алғаш жұмыс алғанда Моңғолия азаматтығынан себепсіз шығып қалған адамдардың мәселесі көп жыл бойы шешімін таппай тұр еді. Осы мәселені жедел қолға алып, ел Президентіне, Көші-қон және азаматтық басқармасына мәселе қойып, 2013 жылы 1000-нан астам адамның азаматтығын қалпына келтірдік. Құжатсыз ары-бері жүре алмай, өкіметтен тиесілі зейнетақы, жәрдемақы, тағы басқа көмектерін ала алмай жүрген аймағымыз азаматтарына бұл іс орасан көмек болды. Мұнан соң Өлгий қаласының барлық ауылжай ауруханаларын стандартқа сай орынжайлы болдырдық. Аймақтық Біріккен аурухананың жанына 3 миллиардқа жуық қаражат жұмсап, Диагностикалық орталық орнаттық. Өлгий-Тұлба бағытына 60 км, Өлгий-Цагааннуур бағытына 40 км асфальт жолды салып пайдаға беріп, Өлгий-Хашаат бағытындағы 60 км, Цагааннуур-Улаанбайшинт бағытындағы 25,6 км жолдың қаражатын шештіріп, құрылыс жұмысын бастаттық. Құрылысы аяқталмай дағдарыста тұрған Өлгий сұмыны 1 толық орта мектебі, орталық кітапхана, Балалар мен жастар саябағы, спорт, ойын алаңдары толық бітіп пайдаға берілді. Аймақ орталығындағы 2-толық орта мектеп ғимараты, 1, 2 бастауыш мектептің спорт залдары, 15, 16, 17, 18-балабақша құрылыстары жаңадан салынды. Цэнгэл, Булган сұмындарының балабақшалары, Булган сұмынының Шүвтэр, Ногооннуур сұмынының Чихтэй бастауыш мектебі, Баяннуур, Улаанхус сұмынының Көкмойнақ, Соғақ орта мектептерінің жатақхана құрылыстары жаңадан бой көтерді. Цэнгэл сұмынына «Жаңа сұмын» жобасы жүзеге асырылды. Улаанхус, Дэлүүн, Толбо сұмындары біріккен жылу жүйесіне қосылып, «Жаңа сұмын» жобасы жүзеге асатын мүмкіндік туды. Өлгий қаласының орталық алаңын жаңаладық. Булган сұмынынан өзге барлық сұмындарға оптикалық талшықты кабель тартылып, жоғары жылдамдықтағы интернет желісіне қосылды. Халқы көп, іш, сырттың саяхатшылары көп баратын шеткері бақ, елді мекендерге ұялы байланыс желісін орнаттық. Қазір аймақ орталығына, қыр сұмындарға салынған кейбір жол, көпірлердің сурет жобасын әзірлетттік. Тиісті қаражатын бюжетке отырғызып жүзеге асыруға дайын болдырғанымызбен сол кездегі ғаламдық және еліміздегі экономикалық қиындықтарға байланысты өкілеттік мерзім ішінде атқарылып үлгерілмеді. Халық бұқараның игілігі үшін жолға қойылған осынау шаруаларды келесі билік жалғастырып, кәдеге жаратқанына қуаныштымын. Айта берсек атқарылған шаруалар көп, бәрін тәптіштеп жатуға уақыт көтермейді.

– Азаматтардың табысын арттыруға, тіршілігін жақсартуға және қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған қандай жұмыстар істелді?

– Ел қазынасынан 815 миллион төгрөг қаражат бөлідіріп, Өлгий қаласының 49 нүктесіне бақылау камерасын орнаттық. Бұл іс жол қауіпсіздігін сақтауға, қылмыс қайшылықтың алдын алуға септігі тиген нәтижелі жұмыс болды. Сонымен қатар, ел Үкіметімен бірлесе отырып нарыққа көшкен 1990-2000 жылдары жұмыссыз қалған аймағымыздың 16100 азаматының тізімін шығарып, жұмыссыз жүрген 10 жылға дейінгі уақытының әлеуметтік жарнасы өкіметтен төлетілді. Соның нәтижесінде 2016 жылға дейін 2800-ге жуық адам зейнет демалысына шықты. Өкіметтен қосылған 10 жылдың арқасында одан бері де көп адам зейнетақы тағайындатып, осы шешімнің игілігін көріп жатқаны баршамызға мәлім. 2012-2016 жылдар аймағымыздың сыртқы қатынасы жаңа белеске көтерілген шақ болды. Көршілес Ресейдің Қос-Ағаш ауданы басшылығымен жасаған келісімнің нәтижесінде 9 рет бірлескен жәрмеңке ұйымдастырып, нәтижесінде аймағымыз кәсіпкерлері жәрмеңке сайын 2 миллиардқа жуық төгрөгтің табысын тауып тұрды. Қытай Халық Республикасының Алтай аймағымен жасаған достық қарым-қатынастың арқасында Өлгий қаласына «Достық төбесі» салынып, бұл күндері сырттан келген қонақтар тамашалайтын, аймақ халқы демалатын көрікті орынға айналды. Аймақтық Біріккен ауруханаға көмектер көрсетіліп, дәрігерлеріміз мамандықтарын жетілдірді.

– Кезінде кейбір азаматтар сізді ағаш егуге көп қаражат шашты деп сынап еді. Бұл жұмыс нәтижесін берді деп ойлайсыз ба?

– Өлгий қаласын жасылдандыруға 300 миллиондай төгрөг қаржы арнадық. Нәтижесі жаман емес. Аймақ орталығындағы Қобда өзені көпірінен әуежайға дейінгі, Өлгий-Қобда бағытындағы жолдың постысына дейінгі, Бугат сұмынына баратын жол бойындағы ағаштар, қала ішіндегі гүлзарлар, біздің сол кездегі жұмысымыздың нәтижесі ғой. Бұл жұмыс қоршаған ортаны қорғау, саламатты жасыл орта қалыптастыруға бағытталған саясаттың аясында жүзеге асты. Ағаш егу жұмысы осымен ғана шектелмей әрмен қарай жалғасып отыруға тиісті. Халық пен уақыт бәріне таразы. Уақыты келгенде бағасы беріле жатар.

– Әттеген-ай, деп үлгермей қалған қандай шаруаларыңыз болды?

– Білім беру саласында атқарған жұмыстар жемісін тез бермейді. Улаанбаатар қаласынан арнайы мамандар алдырып, аймақтық Білім басқармасын жан-жақты жұмыстатып, қос тілде білім беруде ұстанатын саясат әзірледік. Осы мәселені алғаш көтердік. Оны 2014 жылы аймақтық АӨХ-ы мәжілісінде арнайы бағдарлама болғызып бекіткіздік. Қазақ баласына баутауыш білім ана тілінде білім беріп, ана тілінің байлығын, нәрін бойларына толық сіңірген соң орта сыныпта қос тілде, аға сыныпта таза мемлекеттік тілде білім берейік дегенді атап көрсеттік. Бағдарламаны жүзеге асыруға қажетті қаражаттың есебін шығарып, қазақ балаларына арналған алғашқы оқулықтар мен көмекші құралдарды да басқызып шығардық. Өкінішке орай жергілікті жер билігі ауысып, бұл іс аяқсыз қалды. Егер де осынау қос тілде білім беру саясаты аймағымызда дәйекті жалғасатын болса, қазіргідей ел бойынша сынға ұшырамай, білім саласы да аяғынан нық тұратын еді.
Сонымен қатар, Тавалтай қысаңына 97 мВт қуаты бар су электр станциясын салу жұмысы қарқынды жүріліп, техникалық, экономиалық негіздемесі, сурет жобасы дайын болғанымен қазіргі билік және қаржы енгізушілер арасындағы түсініспеушілік салдарынан бұл жасампаз іс жүзеге аспай қалды. Егер аймағымызға су электр станциясы салынған жағдайда еліміздің батыс өлкесін сапалы, арзан электрмен қанымдайтын, көптеген жұмыс орындарын пайда болдыратын мүмкіндік қолға келер еді. Әрі электр энергиясы жағынан Ресейге тәуелді болмас едік.
Өлгий-Даян бағытындағы авто жол, Даян кеден өткелегіндегі Ямаат өзеніне темір бетон көпір салу ісін ҚХР-ның Алтай аймағының қолдауымен салу жұмысы қолға алынғанымен, келесі басшылық бұл шаруаны әзірге жүзеге асыра қойған жоқ. Осы қатарлы айта берсек, уақыт тапшылығынан жүзеге асып үлгермеген жұмыстар көп болды. Бұл жұмыстарды іске асырсақ екен деген мақсат осы күнге дейін ойымда жүреді.

– 2020 жылғы жергілікті жер сайлауында аймақтық АӨХ-ына Өлгий сұмынының 5-бағына атыңызды ұсынып жатырсыз. Алға қойған қандай мақсаттарыңыз бар?

– Өлгий сұмынының 5-бағында шешілмей тұрған мәселелер баршылық. Аймағымыз алғаш орнаған сәттен бастап халық тығыз қоныстанған жер ғой. Сондықтан да топырақ, ауыз су ластануы, жол, мектеп пен балабақшаның жетіспеушілігі, жұмыссыздық, отырған жеріне, үйіне куәлік ала алмай отырған азаматтар мәселесі қатарлы қордаланған шаруа шаш етектен. Өзім де отбасым, ағайын-туыстарыммен бірге осы бақта тіршілік етіп келемін. Сол себепті азды-көпті тәжірибемді, білімімді аталған мәселелерді шешуге арнап, аймағымыздың жане қаламыздың дамысына септігімді тигізсем деген мақсатым бар.

– Сұхбатыңызға рахмет. Саяси жұмысыңыздан табыс тілейміз.

Аймгийн Ардчилсан намын Сонгуулийн штаб