KAZNEWS – Бір сайлаудан екінші сайлауға дейін сайлауға қатысумен атын ұсыну тәсілі жетілдіріліп ақшасы көп депутат, көп ақша шашқан партия көпшілік болатын дәстүр қалыптасты.

Партиялар байғазы атымен көптеген қаржы жинап мүшелерінен ақша алатыны құпия емес. Нәтижесінде сайлау кезіндегі шығындар жарық жылдамдығымен өсіп бүгіндері неше млрд-таған төг-ке жетті. Өткен 2012 жылы ДП 16,2 млрд, МХП 14,5 млрд, МХРП мен МҰДП-ның әділет одағы 3 млрд, басқа партиялар 2 млрд төг-ті сайлауға жұмсаған. Бұл орталық Сайлау комитетіне берілген есептегі мәлімет.

Бұдан тысқары ашық та жасырын жолмен заңның осал тұсын пайдаланып шашқан ақшаны есепке алсақ одан да үлкен сома шығады. Әр жылғы сайлауда кім көп ақша шашса сол жеңіске жетеді деген дәстүрді өзгертетін уақыт жеткендігін бәріде айтып жүр.

Ол үшін сайлауды қаржыландырудың жариялылығын қамтамасыз ететін, атын ұсынушыларға тең мүмкіндік берген сайлау үгіт-насихатының шығындарын азайтқан үйлестіруді заң арқылы жасау керек дегенге барлығы да бірауыздан құптайды.

Қазір сайлау біріккен заң жобасы жасалып МҰХурал талқысына салуға әзір болды. Жоғарыдағы мәселелерді көтеруге белсенділік танытып жүрген азаматтық қоғам өкілдері саналатын ашық қоғам қорының мемлекеттік мекеме Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес басқармасы т.б азаматтық қоғамдық ұйымдарды қамтыған сайлау қаржыландыруын жаңалау талқылауы кеше МҰХ-дың Мемлекеттік құрылым тұрақты комитетінің ұйымдастыруында өткізілді.

Талқылауға сайлау біріккен заңының жұмыс тобының жетекшісі МҰХ мүшесі Р.Бурмаа қатысып азаматтардың ұсыныстарын тыңдап, сауалдарына жауап берді. Жұмыс тобының жетекшісінің айтуына қарағанда сайлау және саяси партияларды қаржыландыру деп екіге бөлінген.

Сайлау заңында қаржыландыруды нақты көздерін көрсетіп берген. Мысалы; Байғазы мәселесінде жеке адам мен заңды тұлғаның байғазысының көлемі, аты-жөні, мекенжайы, оған қойылатын бақылауды нақты көрсеткен.

Сондай-ақ бір партиядан бір адам үшін сайлауға жұмсалатын қаржының мөлшерін көрсетіп өз жанынан шығарған қаржысына да есеп беруді міндеттеген. Сайлау қаржыландыруына жасалған өзгеріс ол сайлаудың шығындарын азайту мақсатында бірнеше баптың енгізілуі. Бұқаралық ақпарат құралдарының сайлау кезіндегі уақытын өте жоғары бағалауға шек қойып, соңғы алты айдағы орташа бағамен есептеу. Моңғолияның ұлттық бұқаралық радио телеарнасынан ақысыз жүргізілетін үгіт жасау мүмкіндігін барлық атын ұсынушыларға тең дәрежеде жасау. Барлық атын ұсынушылардың сайлау парақшаларын, сайлау бөлімшелерінде жұмыстайтын азаматтар сайлаушыларға жеткізу қатарлы реттеулер жасалған.

Қазір парламентте орын алған партияларға мемлекеттен қаржыландыру беріледі, бірақ партиялар бұл қаржымен азамат және заңды тұлғадан алынған байғазыларды қайда жұмсағаны жөнінде есеп бермейтіндіктен ол сыбайлас жемқорлықтың көзіне айналуда. Оны қойып мол мөлшерде байғазы берген адамға лауазым, құқық беріп ағайын-туысынан тендер беру жолымен қайтарымы үлестіріліп жатқанын талқылауға қатысушылар атап өтті.

Заң жобасында МҰХ-дан орын ала алмаса да сайлаушылардың белгілі бір бөлігінің қолдауын алған партияларға саясатын үйлестіру, кадрларын дайындау, халыққа ұстанымдарын таныстыру үшін қаржы беретін мүмкіндік жасалған. Басқаша айтсақ МҰХ-да мандатқа ие болмаған партияларға да тең дәрежеде жағдай жасалады. Талқылау кезінде айтылған тағы бір мәселе сайлау кезінде сайлау шығындарының көп мөлшерін иеленетін бұқаралық құралдарының жарнамасына шектеу қою. Ондағы үгіт-насихат үйлестірілетін парақшалар, жарнама тақтасындағы ақпаратпен бірдей болатындығын өзгерту жөн деп көрілді.

«Өдрийн сонин» газетінің сарапшысы П.Хасчулуун; Атын ұсынушылар бұқаралық ақпарат құралдарына көп ақша жұмсайды деп айтылды, бұл ақпарат құралдарының аузын жабу деген сөз. Ақпарат құралы бизнестік ұстанымдар бойынша жұмыстайды. Сондықтан оған шек қойылса да қойылмаса да этиканы ұстанатын кәсіптік мекемелер ғана сыналып қалады десе, саясаттанушы Батболд ақпарат құралы бизнестік құрылым емес деп қарсылық білдірді.

Азаматтық қоғам ұйымдар тарапынан сайлау үгіт-насихат уақытын мүмкіндігінше қысқартып азаматтарды мезі етпеу, менеджер немесе үгітшісі арқылы жұмсалған ақшаны есепке қосу, оларды мемлекет тарапынан қаржыландыруды қайта қарау. Есеп беруінде банк, қаржылық ұйымдарының қатысуын арттыру. Сайлаушылардың білімін арттыруға арналған ақпараттар мен үгіт-насихаттардың ара жігін ашу, әлеуметтік желілер арқылы жүргізілетін үгіт-насихат, атақ, абыройына нұқсан келтіру жағдайларды заңға еңгізу туралы ұсыныс жасалды. Жасалған ұсыныстарды заң жобасына белгілі мөлшерде еңгізетіндігін жұмыс тобы жетекшісі Бурмаа уәде етті. Бірақ ғаламтор желісіндегі үгіт-насихатты реттеу, оған бақылау қою жөнінде азаматтық қоғамдық және кәсіптік мекемелерден пікір алынатын болды.

Жұмыс тобының жауабына 100 пайыз сену қиын. Өйткені заң жобасы қазіргі жағдайда әлі ұсынылған жоқ.
Зерттеушілер мен азаматтар қолына тимегендіктен өмірге жанаса ма әлде керісінше ме дегенді түсіну қиын. Заң жобасын талқылау кезінде осы мәселелер анықталып азаматтық қоғам тарапынан жасалған ұсыныстар еңгізілмек.
Сәбет Насырұлы, KAZNEWS