05 қаңтар, KAZNEWS. Біз бұл жолы Қазақ әйелдері «Арулар» одағының атқарушы директоры Зәуреш Қайсақызы мен ауылдағы әйелдер құқығы жайлы сұхбат жасадық. Ол сұхбат барысында ауылдағы әйелдер құқығының ахуалы қандай, оны қаншалықты пайдаланып отыр дегенді тек әйелдер ғана емес, мәселеге қатысы бар тараптар, яғни жергілікті шешім қабылдаушылар да түсінуі қажет екенін атап өтті.

Қазақ әйелдері “Арулар” одағының атқарушы директоры Зәуреш Қайсақызы: Ауылдағы әйелдер құқығы әлі де бұзылып келеді 

– Әңгімемізді Моңғолиядағы әйелдер құқығы және оның жүзеге асырылуы мәселесінен бастасақ?

– Моңғолия БҰҰ-ның Әйелдерге қатысты кемсiтушiлiктiң барлық түрлерін жою туралы конвенциясына 1981 жылы қосылған. Конвенцияның 14-бөлімінде ауыл әйелдерінің құқығын қамтамасыз етуге мемлекет ерекше назар аударып, ұлттық ерекшелігіне сай арнайы мақсаттағы бағдарлама жасап, оны жүзеге асыру, әсіресе бейресми салада еңбек етуші ауыл әйелдері мәселесіне ерекше назар аударып, жұмыс жүргізуді үкіметтерге міндет еткен болатын. Еліміз 1990 жылы адам құқығы мен теңдігіне құрметпен қарайтын Конституциясын қабылдап, әйелдер құқығын қамтамасыз ету мен қорғау бағытында құқықтық және жүйелік деңгейде көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Алайда әлі де әйелдер құқығы, гендерлік теңдік мәселесі құқықтық саясат және оның жүзеге асырылуы, мәдениет, салт-дәстүр, қоғамдық көзқарас, қалыптасқан қағидалар деңгейінде соншалықты назарға ілікпей отыр. Соның ішінде әкімшілік басқарудың сұмын (ауыл), бақ (ең төменгі әкімшілік бірлік) сатысында ауылдық және мал шаруашылығындағы әйелдер құқығының қорғалуы әлі де жеткіліксіз.

– Әйелдердің құқығы қорғалмауының себебі неде? Әйелдер құқығын қорғаушы ұйымдар тарапынан қандай нақты қадамдар жасау қажет?

– Әйелдердің құқығына қатысты қайшылықтар бойынша маманданған ұйымдар баршылық. Бұл салада соңғы уақытта атқарылған бір ауқымды шаруа, ол –Моңғолия әйелдер қоры демеушілігімен 2015-2019 жылдарды қамтыған «Моңғолиядағы әйелдер құқығының ахуалы» атты зерттеу жұмысын әйелдер құқығын қорғау бағытында жұмыстайтын 19 мемлекеттік емес ұйымдардан құралған 4 топ Улаанбаатар қаласы және Баян-Өлгий, Архангай, Завхан аймақтарына жүргізді.

Бұл зерттеу CEDAW конвенциясы жүзеге асырылуына қатысты балама есеп тапсыруға арналған. Біздің ұйым осы зерттеу тобына конвенцияның 14-бөліміне еніп жұмыстау арқылы ауылдағы ұлт азшылығы қыздары мен әйелдерінің құқығы жағдайын зерттеп, сараптама-кеңес әзірледік. Бұл зерттеу нысаны әйелдер мен ерлердің қоғамдық, саяси және экономикалық қатынасқа тең дәрежеде араласуы үшін мәдениет пен салт-дәстүр, мемлекеттік құрылым, құқықтық орта, қалыптасқан гендерлік түсінік негізінде кездесетін қиындықтарды анықтау, ер мен әйел қоғамдық байлықтың игілігін тең дәрежеде көру, дамуға үлес қосу мүмкіндіктерін іздестіру, мәселе көтеру болды. Зерттеу нәтижесінде гендерлік негіздегі зорлық-зомбылық, әйелдердің саясатпен шешім қабылдау ісіне араласуы, ауылдағы малшы әйелдер мәселесі, медицина, білім, үйлену, жанұя, еңбекпен қамтылу қарым-қатынасындағы құқығы, гендерлік теңдіктің қазіргі ахуалы, статусын анықтау, құқықтық қолданысы қанағатсыз болуының негізгі мәселесін анықтауды мақсат еттік.

Зерттеудің нәтижесі қызықтырып отырғаны?

– Зерттеу нәтижесінде әйелдердің құқығы, соның ішінде ауыл әйелдерінің құқығы мәселесінде қалтарыстары көп қайшылықтар мол деген қорытындыға келдік. Сараптама қорытындысы төмендегідей 5 жағдай бойынша топталды:

1. Қала мен ауыл халқының тұрмыстық деңгейін салыстырғанда шалғай ауылдарда кедейлік мол . Моңғолия халқының аз бөлігі ауылдарда тұрса да, ондағы кедейлік индексі 10.1 пунктімен өскен. Сұмын деңгейінде, оның ішінде ауылдық жерлерде кедейлік көп, жағдайлары жақсы деп айтуға келмейді.

2. Ауылдық әйелдердің таза, қауіпсіз ортада тіршілік ету құқығының жүзеге асырылуы көңіл толартырарлық емес. Ауыл әйелдерінің еңбегі ұлттық өнеркәсіптің шикізатын дайындаушы, стратегиялық азық-түлік өндіруші деп қарастырылмайтындығы байқалады. Жергілікті деңгейдегі әйелдердің таза, қауіпсіз ортада тіршілік ету құқығы өрескел бұзылған. Ауа, топырақ пен ауыз су ластануы көп кездеседі, қоғамдық қауіпсіздік қамтамасыз етілмеуімен қатар құны жоқ өте көп сағатпен еңбекпен айналысуы қатарлылар ауыл әйелдерінің құқығы мен құндылығын төмендетіп отыр. Сондай-ақ медициналық көмек саясаты ауылдық әйелдерге қолайсыз болумен бірге кінаратсыз өсіп-өну жүйесі мен отбасылық зорлық-зомбылық, жыныстық қысымшылық пен қыспақтан сақтандыру құқығы қамтамасыз етілмеген.

3. Ауыл әйелдерінің дамуға қатысты кез келген мәселеге қатысты шешім қабылдауға қатысуы кепілдендірілмеген. Көшпелі малшаруашылығы мен үздіксіз 18 сағаттық еңбек, ұланғайыр аумақ, шашыранды әкімшілік билік бөлісіне негізделген ұлттық ерешелікке сай келетін билікке әйелдердің қатысу мүмкіндігі мен таңдау жасауына қолдау көрсететін құқықтық механизм мен құрылым жоқ деген қорытынды шықты. Былайша айтқанда, баг/ең төменгі әкімшілік бірлік/ азаматтарының бұқаралық жиыны мәжілісінен Жергілікті даму қоры қаржысын қайда, қалай жұмсау жөнінде талқылау өткізіледі. Алайда баг орталығы немесе адамдар шоғырланған елдімекенде мәжіліс ұйымдастырылуы көлік пен мотоцикл ұстай алатыны ғана қатысуына мүмкіндігі бар. Оған кім барады? Әрине, ерлер барады. Мұндай жағдайда малшы әйелдердің қатысуына шектеу қойылмағанымен міндетті түрде әйелдердің дауысын алу мен қатыстырылуы заңда жоқ болғандықтан ондай мүмкіндік жоқ деген сөз.

4. Ауыл әйелдері мен отбасы мүшелерінің сапалы білім алуы мен соның нәтижесінде өмір сапасын арттыруы қанағатсыз. Оқып даму, ғұмырлық білім алу арқылы отбасылық бизнесін дамыту, балаларына сапалы білім беру мүмкіндігі мен таңдау жасауды қолдайтын заңдық үйлестірулер, ауыл әйелдерін жеке адам тұрғысында қолдайтын арнайы мақсаттағы бағдарламалар жоқ болғандықтан өмір бойы оқып үйрену, білім алу құқығын иелену, сол арқылы өмір сапасын арттыру жағдайы жасалмаған. 5. Ауыл әйелдерінің дамуға қосатын үлесі, дамудың игілігін көруі жеткіліксіз. Олардың тұрмыс сапасындағы айырмашылық, даму игілігін көруі, қоғамдық өмірдегі үлесі мемлекет тарапынан «әлеуметтік қамқорлық статусымен» бағаланады. Бұл әлеуметтік әлсіз топтағы әйелдер, ұлттық азшылық, ардагерлер мен жалғыз басты аналарға қиын соғады. Оларды қолдайтын жеке саясат, іс шаралар мен бюджет қаржысы жетіспейді. Өз қөзқарасын білдіріп, мүддесін қорғамақ болған ауыл әйелін қорғаушылар, белсенділер сәтсіздікке ұшырау ықтималдығы жоғары, мемлекет пен әлеуметтік қорғау жеткіліксіз деген қорытынды жасалды.

– Бұл қорытындыға қарағанда ауыл әйелдерінің құқығы өте көп бұзылатындығы анықталған көрінеді. Тығырықтан шығу жолдары қандай?

– Осы қорытынды негізінде төмендегі ұсыныстарды әзірледік. Мұны барлық сатылы мемлекеттік мекемелер, өкілеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару қызметкерлері және мамандар өмірде жүзеге асыруы қажет.

1. Малшы әйелдердің еңбек етуі, дәстүрлі мәдениет ерекшелігінің артықшылығы, көп шаруаларды қабат жасау икемділігіне сәйкес малдың шикізатын алғашқы сатылы өңдеу, өнім шығару оқытуларына қамту арнайы бағдарламасын жасап, жүзеге асыру;

2. Малшы әйелдерді демеу мақсатында оларға Сұмын дамыту қоры, Шағын өндірісті қолдау қоры, Еңбекпен қамтуды қолдау қоры қатарлы қорлардың 20-ға дейінгі пайызын квота арқылы беру;

3. Әрбір малшы мөрі бар, отбасылық шаруашылық иесі болғандықтан өндірген өніміне қатысты жауапкершілік жүктеу мерзімі құрылымын пайда болғызу;

4. Малшылардың көшпелі тұрмысы, шашырап орналасуы, малшы әйелдердің таң атқаннан күн батқанға дейінгі еңбегінің сағат бөлісі мен жұмыс жағдайына сай ақпарат жеткізу мен әдістемелік механизмін жасау. Мемлекет, халықаралық ұйымдар, үкіметтік емес ұйымдардан әйелдердің басқосу мәжілісін ұйымдастырған кезде құқықтарына негізделген бағытта өткізіп, мақсатты топтағы малшы әйелдерді қамту тәсілі мен осы бағытта күрт жаңарту жасау;

5. Қандай бір бизнестік жобаны жүзеге асыруға мемлекет тарапынан рұқсат берерде сол жоба іске асырылатын аумақтағы жеке адам, отбасы, қоғам және денсаулықты сақтауға ықпал етуі бағалауын жасау құқықтық негізін қалыптастыру /Гендерлік ықпалы бағалауын да істеу қажеттілігі бар/;

6. Көшпенді малшаруашылығымен айналысатын жылжымалы /отырықты емес/ халыққа арналған мемлекеттік жылжымалы қызмет көрсету құрылымын пайда болғызу;

7. Ең аз қоры бар жер асты ауыз суын аялау, қорғау шараларын алу /жер асты ауыз суын пайдаланатын алтын жуу технолгиясына тыйым салу/;

8. Табиғи апат, климаттың өзгеруі, көші-қон, отарға шығу, тау кен саласынның ықпал ету аумағы өңіріндегі әйелдердің көкейтесті мәселесін отбасы, қоғам және саяси мәселелердің зерттеу нысаны етіп, шешім қабылдаушылар мен сарапшылар назарына жеткізіп, мәселе көтеру;

9. Жергілікті экономикаға пайда әкелмейтін, тұмса табиғатқа нұқсан келтіріп, су жетіспеушілігін туғызатын кен орындарынан бас тартқызу үшін бұл істе малшы азаматтар қатысуын қамтамасыз ету қажет.

Ауыл әйелдері біздердің қандай құқығымыз бар? Оны қалай пайдаланамыз дегенді әрбір азамат білуі маңызды.

Әйелдер құқығы туралы сол құқықты иемденуші тарап, яғни әйелдердің өздері айта беру тым нәтижелі емес көрінеді. Бұл жайында сіз қандай пікірдесіз?

– Иә, солай. Әр нәрсені тек біржақты түсіндіре беру нақты нәтижеге жеткізбейді. Сондықтан Мемлекет пен Үкімет әйелдер құқығын қамтамасыз етіп жұмыстау жөнінде БҰҰ-дың алдында міндет жүктейді. Осы міндетті биліктің барлық сатысында орындауы қажет. Біз мемлекеттік мекеме, шешім қабылдаушылардың БҰҰ-дың алдындағы міндетін әр кез есіне салып отырғанымыз дұрыс. Мемлекет пен Үкімет міндеті онда төмендегідей нақты көрсетілген:

1. Конвенцияға қосылған елдер ауыл әйелдерінің көкейтесті мәселелері, отбасының экономикалық өмірінде атқаратын маңызды міндеті, оның ішінде тауарлық емес шаруашылық саласында еңбек етуін ескере отырып, ауылдық жерлердегі әйелдер үшін конвенция тармақтарын жүзеге асыру шараларын алады.

2. Қатысушы елдер әйелдер мен ерлердің тең құқықтық негізінде ауылдық жерлерде әйелдерді кемсітушілік көзқарасын жою мақсатында әйелдер ауылдық жерлердің дамуына араласып, оның пайдасын көруі үшін қажет барлық шараларды қолданып, олардың төменгідей құқығын қамтамасыз етеді:

a. ауылдық жерлердің даму жоспарын қабылдау мен жүзеге асырудың барлық деңгейіне қатыстыру;
b. жеткілікті медициналық даяшылық алу, оның ішінде отбасын жоспарлау жайлы ақпарат, кеңес және даяшылық алу;
c. әлеуметтік қамқорлықты тікелей алу;
d. ресми және бейресми оқыту, барлық түрлі білім алу, сондай-ақ хат таныту, inter alia, техникалық біліктілігін арттыру мақсатында қоғамдық және ауқымды даяшылыққа қамтылу;
e. еңбекпен айналысу немесе жеке шаруашылықпен шұғылдану жолымен экономикалық тең мүмкіндікке ие болу үшін өзіне қолғабыс ететін топ, кооператив құру;
f. қоғамдық қауымдастықтың барлық шараларына қатысу;
g. ауылшаруашылық несиесі, супсидия, сауда жасау механизмі, арнайы технолгияларға қол жеткізу, егістік пен егіншаруашылығы жаңартылуы мен қоныс алмастыру жоспарына тең дәрежеде қатысу;
h. тұрмыстық арнайы жағдай, әсіресе тұрғын үй, тазалық, электр қуаты мен ауыз сумен қамтамасыз ету, жол, тасымал, коммуникациялық жүйелерге қосылу құқығын қамтамасыз етуге тиіс.

– Қызықты сұхбат бергеніңізге рақмет!