Дерек

Зәуреш Қайсақызы: Ауылдағы әйелдер құқығы әлі де бұзылып келеді

Published

2 years ago

January 5, 2021

05 қаңтар, KAZNEWS. Біз бұл жолы Қазақ әйелдері «Арулар» одағының атқарушы директоры Зәуреш Қайсақызы мен ауылдағы әйелдер құқығы жайлы сұхбат жасадық. Ол сұхбат барысында ауылдағы әйелдер құқығының ахуалы қандай, оны қаншалықты пайдаланып отыр дегенді тек әйелдер ғана емес, мәселеге қатысы бар тараптар, яғни жергілікті шешім қабылдаушылар да түсінуі қажет екенін атап өтті.

Қазақ әйелдері “Арулар” одағының атқарушы директоры Зәуреш Қайсақызы: Ауылдағы әйелдер құқығы әлі де бұзылып келеді

– Әңгімемізді Моңғолиядағы әйелдер құқығы және оның жүзеге асырылуы мәселесінен бастасақ?

– Моңғолия БҰҰ-ның Әйелдерге қатысты кемсiтушiлiктiң барлық түрлерін жою туралы конвенциясына 1981 жылы қосылған. Конвенцияның 14-бөлімінде ауыл әйелдерінің құқығын қамтамасыз етуге мемлекет ерекше назар аударып, ұлттық ерекшелігіне сай арнайы мақсаттағы бағдарлама жасап, оны жүзеге асыру, әсіресе бейресми салада еңбек етуші ауыл әйелдері мәселесіне ерекше назар аударып, жұмыс жүргізуді үкіметтерге міндет еткен болатын. Еліміз 1990 жылы адам құқығы мен теңдігіне құрметпен қарайтын Конституциясын қабылдап, әйелдер құқығын қамтамасыз ету мен қорғау бағытында құқықтық және жүйелік деңгейде көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Алайда әлі де әйелдер құқығы, гендерлік теңдік мәселесі құқықтық саясат және оның жүзеге асырылуы, мәдениет, салт-дәстүр, қоғамдық көзқарас, қалыптасқан қағидалар деңгейінде соншалықты назарға ілікпей отыр. Соның ішінде әкімшілік басқарудың сұмын (ауыл), бақ (ең төменгі әкімшілік бірлік) сатысында ауылдық және мал шаруашылығындағы әйелдер құқығының қорғалуы әлі де жеткіліксіз.

– Әйелдердің құқығы қорғалмауының себебі неде? Әйелдер құқығын қорғаушы ұйымдар тарапынан қандай нақты қадамдар жасау қажет?

– Әйелдердің құқығына қатысты қайшылықтар бойынша маманданған ұйымдар баршылық. Бұл салада соңғы уақытта атқарылған бір ауқымды шаруа, ол –Моңғолия әйелдер қоры демеушілігімен 2015-2019 жылдарды қамтыған «Моңғолиядағы әйелдер құқығының ахуалы» атты зерттеу жұмысын әйелдер құқығын қорғау бағытында жұмыстайтын 19 мемлекеттік емес ұйымдардан құралған 4 топ Улаанбаатар қаласы және Баян-Өлгий, Архангай, Завхан аймақтарына жүргізді.

Бұл зерттеу CEDAW конвенциясы жүзеге асырылуына қатысты балама есеп тапсыруға арналған. Біздің ұйым осы зерттеу тобына конвенцияның 14-бөліміне еніп жұмыстау арқылы ауылдағы ұлт азшылығы қыздары мен әйелдерінің құқығы жағдайын зерттеп, сараптама-кеңес әзірледік. Бұл зерттеу нысаны әйелдер мен ерлердің қоғамдық, саяси және экономикалық қатынасқа тең дәрежеде араласуы үшін мәдениет пен салт-дәстүр, мемлекеттік құрылым, құқықтық орта, қалыптасқан гендерлік түсінік негізінде кездесетін қиындықтарды анықтау, ер мен әйел қоғамдық байлықтың игілігін тең дәрежеде көру, дамуға үлес қосу мүмкіндіктерін іздестіру, мәселе көтеру болды. Зерттеу нәтижесінде гендерлік негіздегі зорлық-зомбылық, әйелдердің саясатпен шешім қабылдау ісіне араласуы, ауылдағы малшы әйелдер мәселесі, медицина, білім, үйлену, жанұя, еңбекпен қамтылу қарым-қатынасындағы құқығы, гендерлік теңдіктің қазіргі ахуалы, статусын анықтау, құқықтық қолданысы қанағатсыз болуының негізгі мәселесін анықтауды мақсат еттік.

Зерттеудің нәтижесі қызықтырып отырғаны?

– Зерттеу нәтижесінде әйелдердің құқығы, соның ішінде ауыл әйелдерінің құқығы мәселесінде қалтарыстары көп қайшылықтар мол деген қорытындыға келдік. Сараптама қорытындысы төмендегідей 5 жағдай бойынша топталды:

1. Қала мен ауыл халқының тұрмыстық деңгейін салыстырғанда шалғай ауылдарда кедейлік мол . Моңғолия халқының аз бөлігі ауылдарда тұрса да, ондағы кедейлік индексі 10.1 пунктімен өскен. Сұмын деңгейінде, оның ішінде ауылдық жерлерде кедейлік көп, жағдайлары жақсы деп айтуға келмейді.

2. Ауылдық әйелдердің таза, қауіпсіз ортада тіршілік ету құқығының жүзеге асырылуы көңіл толартырарлық емес. Ауыл әйелдерінің еңбегі ұлттық өнеркәсіптің шикізатын дайындаушы, стратегиялық азық-түлік өндіруші деп қарастырылмайтындығы байқалады. Жергілікті деңгейдегі әйелдердің таза, қауіпсіз ортада тіршілік ету құқығы өрескел бұзылған. Ауа, топырақ пен ауыз су ластануы көп кездеседі, қоғамдық қауіпсіздік қамтамасыз етілмеуімен қатар құны жоқ өте көп сағатпен еңбекпен айналысуы қатарлылар ауыл әйелдерінің құқығы мен құндылығын төмендетіп отыр. Сондай-ақ медициналық көмек саясаты ауылдық әйелдерге қолайсыз болумен бірге кінаратсыз өсіп-өну жүйесі мен отбасылық зорлық-зомбылық, жыныстық қысымшылық пен қыспақтан сақтандыру құқығы қамтамасыз етілмеген.

3. Ауыл әйелдерінің дамуға қатысты кез келген мәселеге қатысты шешім қабылдауға қатысуы кепілдендірілмеген. Көшпелі малшаруашылығы мен үздіксіз 18 сағаттық еңбек, ұланғайыр аумақ, шашыранды әкімшілік билік бөлісіне негізделген ұлттық ерешелікке сай келетін билікке әйелдердің қатысу мүмкіндігі мен таңдау жасауына қолдау көрсететін құқықтық механизм мен құрылым жоқ деген қорытынды шықты. Былайша айтқанда, баг/ең төменгі әкімшілік бірлік/ азаматтарының бұқаралық жиыны мәжілісінен Жергілікті даму қоры қаржысын қайда, қалай жұмсау жөнінде талқылау өткізіледі. Алайда баг орталығы немесе адамдар шоғырланған елдімекенде мәжіліс ұйымдастырылуы көлік пен мотоцикл ұстай алатыны ғана қатысуына мүмкіндігі бар. Оған кім барады? Әрине, ерлер барады. Мұндай жағдайда малшы әйелдердің қатысуына шектеу қойылмағанымен міндетті түрде әйелдердің дауысын алу мен қатыстырылуы заңда жоқ болғандықтан ондай мүмкіндік жоқ деген сөз.

4. Ауыл әйелдері мен отбасы мүшелерінің сапалы білім алуы мен соның нәтижесінде өмір сапасын арттыруы қанағатсыз. Оқып даму, ғұмырлық білім алу арқылы отбасылық бизнесін дамыту, балаларына сапалы білім беру мүмкіндігі мен таңдау жасауды қолдайтын заңдық үйлестірулер, ауыл әйелдерін жеке адам тұрғысында қолдайтын арнайы мақсаттағы бағдарламалар жоқ болғандықтан өмір бойы оқып үйрену, білім алу құқығын иелену, сол арқылы өмір сапасын арттыру жағдайы жасалмаған. 5. Ауыл әйелдерінің дамуға қосатын үлесі, дамудың игілігін көруі жеткіліксіз. Олардың тұрмыс сапасындағы айырмашылық, даму игілігін көруі, қоғамдық өмірдегі үлесі мемлекет тарапынан «әлеуметтік қамқорлық статусымен» бағаланады. Бұл әлеуметтік әлсіз топтағы әйелдер, ұлттық азшылық, ардагерлер мен жалғыз басты аналарға қиын соғады. Оларды қолдайтын жеке саясат, іс шаралар мен бюджет қаржысы жетіспейді. Өз қөзқарасын білдіріп, мүддесін қорғамақ болған ауыл әйелін қорғаушылар, белсенділер сәтсіздікке ұшырау ықтималдығы жоғары, мемлекет пен әлеуметтік қорғау жеткіліксіз деген қорытынды жасалды.

– Бұл қорытындыға қарағанда ауыл әйелдерінің құқығы өте көп бұзылатындығы анықталған көрінеді. Тығырықтан шығу жолдары қандай?

– Осы қорытынды негізінде төмендегі ұсыныстарды әзірледік. Мұны барлық сатылы мемлекеттік мекемелер, өкілеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару қызметкерлері және мамандар өмірде жүзеге асыруы қажет.

1. Малшы әйелдердің еңбек етуі, дәстүрлі мәдениет ерекшелігінің артықшылығы, көп шаруаларды қабат жасау икемділігіне сәйкес малдың шикізатын алғашқы сатылы өңдеу, өнім шығару оқытуларына қамту арнайы бағдарламасын жасап, жүзеге асыру;

2. Малшы әйелдерді демеу мақсатында оларға Сұмын дамыту қоры, Шағын өндірісті қолдау қоры, Еңбекпен қамтуды қолдау қоры қатарлы қорлардың 20-ға дейінгі пайызын квота арқылы беру;

3. Әрбір малшы мөрі бар, отбасылық шаруашылық иесі болғандықтан өндірген өніміне қатысты жауапкершілік жүктеу мерзімі құрылымын пайда болғызу;

4. Малшылардың көшпелі тұрмысы, шашырап орналасуы, малшы әйелдердің таң атқаннан күн батқанға дейінгі еңбегінің сағат бөлісі мен жұмыс жағдайына сай ақпарат жеткізу мен әдістемелік механизмін жасау. Мемлекет, халықаралық ұйымдар, үкіметтік емес ұйымдардан әйелдердің басқосу мәжілісін ұйымдастырған кезде құқықтарына негізделген бағытта өткізіп, мақсатты топтағы малшы әйелдерді қамту тәсілі мен осы бағытта күрт жаңарту жасау;

5. Қандай бір бизнестік жобаны жүзеге асыруға мемлекет тарапынан рұқсат берерде сол жоба іске асырылатын аумақтағы жеке адам, отбасы, қоғам және денсаулықты сақтауға ықпал етуі бағалауын жасау құқықтық негізін қалыптастыру /Гендерлік ықпалы бағалауын да істеу қажеттілігі бар/;

6. Көшпенді малшаруашылығымен айналысатын жылжымалы /отырықты емес/ халыққа арналған мемлекеттік жылжымалы қызмет көрсету құрылымын пайда болғызу;

7. Ең аз қоры бар жер асты ауыз суын аялау, қорғау шараларын алу /жер асты ауыз суын пайдаланатын алтын жуу технолгиясына тыйым салу/;

8. Табиғи апат, климаттың өзгеруі, көші-қон, отарға шығу, тау кен саласынның ықпал ету аумағы өңіріндегі әйелдердің көкейтесті мәселесін отбасы, қоғам және саяси мәселелердің зерттеу нысаны етіп, шешім қабылдаушылар мен сарапшылар назарына жеткізіп, мәселе көтеру;

9. Жергілікті экономикаға пайда әкелмейтін, тұмса табиғатқа нұқсан келтіріп, су жетіспеушілігін туғызатын кен орындарынан бас тартқызу үшін бұл істе малшы азаматтар қатысуын қамтамасыз ету қажет.

Ауыл әйелдері біздердің қандай құқығымыз бар? Оны қалай пайдаланамыз дегенді әрбір азамат білуі маңызды.

Әйелдер құқығы туралы сол құқықты иемденуші тарап, яғни әйелдердің өздері айта беру тым нәтижелі емес көрінеді. Бұл жайында сіз қандай пікірдесіз?

– Иә, солай. Әр нәрсені тек біржақты түсіндіре беру нақты нәтижеге жеткізбейді. Сондықтан Мемлекет пен Үкімет әйелдер құқығын қамтамасыз етіп жұмыстау жөнінде БҰҰ-дың алдында міндет жүктейді. Осы міндетті биліктің барлық сатысында орындауы қажет. Біз мемлекеттік мекеме, шешім қабылдаушылардың БҰҰ-дың алдындағы міндетін әр кез есіне салып отырғанымыз дұрыс. Мемлекет пен Үкімет міндеті онда төмендегідей нақты көрсетілген:

1. Конвенцияға қосылған елдер ауыл әйелдерінің көкейтесті мәселелері, отбасының экономикалық өмірінде атқаратын маңызды міндеті, оның ішінде тауарлық емес шаруашылық саласында еңбек етуін ескере отырып, ауылдық жерлердегі әйелдер үшін конвенция тармақтарын жүзеге асыру шараларын алады.

2. Қатысушы елдер әйелдер мен ерлердің тең құқықтық негізінде ауылдық жерлерде әйелдерді кемсітушілік көзқарасын жою мақсатында әйелдер ауылдық жерлердің дамуына араласып, оның пайдасын көруі үшін қажет барлық шараларды қолданып, олардың төменгідей құқығын қамтамасыз етеді:

a. ауылдық жерлердің даму жоспарын қабылдау мен жүзеге асырудың барлық деңгейіне қатыстыру;
b. жеткілікті медициналық даяшылық алу, оның ішінде отбасын жоспарлау жайлы ақпарат, кеңес және даяшылық алу;
c. әлеуметтік қамқорлықты тікелей алу;
d. ресми және бейресми оқыту, барлық түрлі білім алу, сондай-ақ хат таныту, inter alia, техникалық біліктілігін арттыру мақсатында қоғамдық және ауқымды даяшылыққа қамтылу;
e. еңбекпен айналысу немесе жеке шаруашылықпен шұғылдану жолымен экономикалық тең мүмкіндікке ие болу үшін өзіне қолғабыс ететін топ, кооператив құру;
f. қоғамдық қауымдастықтың барлық шараларына қатысу;
g. ауылшаруашылық несиесі, супсидия, сауда жасау механизмі, арнайы технолгияларға қол жеткізу, егістік пен егіншаруашылығы жаңартылуы мен қоныс алмастыру жоспарына тең дәрежеде қатысу;
h. тұрмыстық арнайы жағдай, әсіресе тұрғын үй, тазалық, электр қуаты мен ауыз сумен қамтамасыз ету, жол, тасымал, коммуникациялық жүйелерге қосылу құқығын қамтамасыз етуге тиіс.

– Қызықты сұхбат бергеніңізге рақмет!

Related Topics:Kaznewsmn Арулар Зәуреш

Up Next

Сіз қандай кітап оқисыз? #1

Don't Miss

Сиыр жылы қандай болған? 1901-2021 жылғы оқиғаларға шолу

Kaznews Agency

Казньюс агенттігі

Дерек

Футзалдан ел біріншілігіне қатысқан футболшылардың орташа жасы – 23 де

Published

2 months ago

April 6, 2023

Kaznews Agency

6 сәуір, KAZNEWS. Моңғолия Президентінің қолдауымен Дорноговь аймағының Сайншанд қаласында ұйымдастырылған футзалдан 21 аймақтар арасындағы «Ұлттық кубок-2023» ел біріншілігі аяқталды.

Баян-Өлгий аймағының құрамасы алғаш рет 4 -ші орынға тұрақтап, 1 миллион 500 мың төгрөг ақшалай сыйлықмен марапатталды.

Казньюс ақпарат агенттігі аталмыш ел біріншілігіне қатысқан ойыншылардың орташа жасын есептеп шығарды.

Казньюс сараптамасына сүйенсек, К.Наурызғажы бапкерлік еткен футболшыларымыздың орташа жасы – 23 де.

Ең кішкенесі 16 жаста, ең үлкені 32 жаста екенін байқауға болады.

Н.Халук 16, З.Капитрон 17, Т.Серлан, С.Ердос, М.Айболат, Е.Ақжол 21, Т.Бақыт 22, Қ.Дәуренбек, Қ.Ерқанат 23, М.Ертіс, Т.Ақжол 25, А.Айдын 26, Б.Ертіс 29, А.Тұрар 32 жаста.

Дерек

Таба аласыз ба? Моңғолияда ілбіс суретке түсіп қалды

Published

3 months ago

March 11, 2023

Kaznews Agency

Ұлыбританиялық DailyMail басылымы америкалық фотограф Макса Воның суретін жариялады. Суретте Алтай тауларының тау-тасты шатқалында сирек кездесетін ілбіс түсірілген.

Ерекше ілбісті суреттен табу оңайға соқпайды. Жыртқыш Батыс Моңғолияның таулы пейзажында мықты жасырынған.

Жұмбақ аң әлі күнге дейін әлемдегі ең аз зерттелген мысық тұқымдастарының бірі болып есептеледі. Барысты көру – үлкен сәттілік. Көптеген халықтар үшін бұл жануар күштің, тектіліктің және биліктің символы.

Дүниежүзілік жабайы табиғат қоры мәліметінше, ілбісті халықаралық табиғатты қорғау одағының (IUCN) Қызыл тізіміне енгізілген және Ресей, Моңғолия, Қытай, Қазақстан, Ауғанстан, Үндістан, Қырғызстан, Непал, Пәкістан, Тәжікстан, Өзбекстан, Бутан елдерінде мекендейді. Бұл тіршілік иесі сирек кездесетін немесе жойылып бара жатқан түр мәртебесіне ие.

Дерек

1903-2023 жыл аралығындағы қоян жылында есте қалған оқиғалар

Published

5 months ago

January 6, 2023

Kaznews Agency

06 қаңтар, KAZNEWS. Қоян жылы– барыс жылынан соң, ұлу жылынан бұрын келетін мүшел есебінің төртінші жылы.
Қоян қазақтың шаруашылық тарихында жұт, аштық, ауыртпалық, бейнет жылы ретінде бағаланады. Қоян жылғы жұт пен апат, аштық қаламгерлер шығармаларына да арқау болып қалды. Солардың бірі І.Жансүгіров былай деп жазды: Болмаса түлкі алдырған, қасқыр атқан, Бір қазақ таба алмайсың, қысты ұнатқан. Өтіпті «ақ қояндай» қырғын қыстар Түкірік түспей қатқан, жұрт жұтатқан.

Сонымен, қоянның жақсы тұстары да болған. Қоян жылы дүниеге келгендер сезімтал әрі момын, жанашыр Қоян тік мінезімен және білімге құштарлығымен ерекшеленеді. Ол бала күнінен дами түсіп, аса көрнекті тұлғаға айналады.

Бұл жылдар адамзат тарихында коммерциялық түрлі-түсті теледидардың шығарылуы, билікке Маргарет Тетчердің келуі, Солтүстік полюстегі “Сібір” мұзжарғышы, есеп-қисаптың евроға өтуі және жер шарының жетінші миллиард тұрғынының дүниеге келуі қатарлы оқиғалар әлемдегі айрықша маңызды оқиғалар ретінде саналады.

Бұл жыл белгілеріне мына жылдар сәйкес келеді: 1903, 1915, 1927, 1939, 1951, 1963, 1975, 1987, 1999 және 2011. Ендігі Қоян жылы 2023 жылға тұспа-тұс келіп тұр.

Ал, Моңғолия қазақтарының есінде өткен қоян жылдары несімен сақталды?

1903 жылы

Манж Цинь үкіметі Алтайдың күңгейі мен теріскейіндегі қазақтарды оң және сол қол деп бөліп, Қобда қазақтарын «оң қол» етіп ұйымдастыруға талпынды. Бұл ниеті 1905 жылы іске аспай қалған.

1915 жылы

Моңғолия, Ресей, Қытай арасындағы үштік келісімге қол қойылды. Келісім бойынша Моңғолияны тәуелсіздігінен айырып, Сыртқы Моңғолияда автономия статусын күшпен еңгізді.

Батыс моңғолияда Жа ламаның айдауынан зардап шегіп Қобда өлкесінен жер аударылған тұрғындар қайта оралды.

1927 жылы

Мемлекеттік IV Ұлы хуралына Ж.Адырбай, Чүлтэм да, Т.Күшкенбай, Т.Қожа қатарлы азаматтар өкіл ретінде қатысқан.

Алтанцөгц өлкесінде алғашқы бірлескен мектеп орнап, алғашқы ұстазына Хобда аймағынан Лхам ұстаз келіп жұмыстаған.

Улаанбаатар қаласындағы Өнеркәсіп комбинатына жұмыстауға алғашқы жұмысшылар қосыны аттанған.

1939 жылы

1939 жылы маршал Х.Чойбалсан батыс өлкеге сапар шегеді. Ол кезде қазіргі Моңғолияның ең батыс өлкесінде орналасқан Толбо, Жаргалант-Сагсай, Улаанхус сұмындарында болып, Чойбалсан қазақтар шоғырланған өлкеге келгенде, «Қазақ, урианхайларға жеке аймақ орнатып берем» деп уәде етеді.

Жапония милитаристері Моңғолия жеріне Халхин ғол бойында басып кіргенде Ікей Мәзімұлы соғысқа Л.Дандар басқарған 6-атты әскер дивизиясының 15-полк командирі ретінде қатысады. 1939 жылы 24 шілдеде Ікей Мәзімұлы жаудың қорғаныс шебін бұзып кіру бұйрығын алады. Осы шайқаста ерлікпен қаза табады. Ікей батыр Мәзімұлына осы ерлігі үшін 1979 жылы Моңғол Халық Республикасының батыры атағы берілген болатын.

1939 жылғы Халхин-голда КСРО мен Моңғолия қарулы күштері бірлесіп жапондарға соққы берді. Соғысқа өз полкын бастап полковник Жайсанып та қатысады. Генерал Зайсанов Жауынгерлік Қызыл Ту орденімен марапатталды.

Халхингол соғысына небəрі 18 қазақ азаматы қатысқан дерек бар. Ал, 1945 ж. соғысқа неше жүздеген қазақ жігіттері қатысып, елін, отанын қорғауда өздерінің азаматтық, жауынгерлік парыздарын адал атқарды. Қайсыбірі отан қорғап жүріп, қиыр шығыста жер жастанды. Халқа өзені бойындағы соғыс қазақтардың жауға қарсы батыл соғыса алатын отаншыл рухшыл екендігінің айқын дəлелі болды.

1939 жылы Шэн Шицай Алтайда «тазарту науқанын» жүргізіп, Ақыт Ұлімжіұлы жəне Мəкей қатарлы 30-дан аса қазақтың беделді адамдарын тұтқындап, Үрімжіге апарып түрмеге жабады. Оларға «Жапон басқыншыларымен астасқан, Жапонияның шпиондары, бандиттері, жапондықтардың Қытайға агрессия жасауын қолдаушылар» деген қылмыс тағады.

Халық санағы жүріліп, қазақтың барлық саны 24956 адам болғаны анықталған.

1951 жылы

Халық төңкерісінің 30 жылдың мерей тойына арналған Моңғолдың ұлттық күресінен Нұрқадыл Тоқтарбайұлы «Мемлекеттік лашын» атағын жеңіп алды.

Моңғол елінде сайлаудың жаңа заңы қабылданып Мемлекеттік Ұлы Хурал сайлауы жүріліп, Баян-Өлгий аймағынан 15 депутат сайланған. Олар: Т.Байдолда, М.Боранбай, Ж.Күміс, Ш.Ноғай, Ж.Орманбет, Т.Рахмет, М.Қашғынбай, Т.Риян, М.Құрманхан, Б.Құрметбек, Б.Мишиг, Л.Гончигсүрэн, Қ.Мұқанат, Э.Батвай, Т.Нанзад, Т.Құдайберген.

Аймақта алғашқы дизель станциясы орнады.

Құрылыс бригадасы орнаған.

Моңғолия елінде өндірістік науқанды жұмыстар атқарыла бастады. Осыған байланысты Моңғолияның батыс аймақтарынан, əсіресе, Баян-Өлгий өңірінен жаңадан құрылып жатқан шахта, руда өндірісінің жұмыстарына Орталық Моңғолия аймағына қоныстанды. Баян-Өлгийден Налайх көмір шахтасына төрт рет (1942, 1947, 1951, 1957), Шарынголға екі рет (1962, 1968), Бэрх рудасына екі рет (1957, 1961), Хажуланға бір рет, Чоноголға көмір қазуға бір рет (1952), Эрдэнэтте мыс қазуға екі рет (1978, 1982) жұмыс күштері тартылды.

Бұл жылғы қоян жылы аймақ басшысы қызметін Құрманхан Мұқамедиұлы (1950.12-1952.8) атқарып тұрған.

1963 жылы

Цэнгэл, Цагаан голсұмындарын қосып, Цэнгэл сұмынын орнатты.

Моңғолияда халық санағы жүрілген. Қазақтардың үлесі 48838 адам болған.

Аймақтық Журналистер одағы құрылды.

Мұсахан Қаматжанұлы Чехославакияның «Достық» орденімен марапатталған.

Бұл жылғы қоян жылы аймақ басшысы қызметін Ырым Жуанғанұлы (1959.11-1970.6) атқарып тұрған.

Халық Ұлы Хурал депутатына бұл жылы О.Тілейхан, Ш.Қабдыл, Ж.Ырым, Б.Шөрке, О.Дуламрагчаа, Б.Лхагвасүрэн, Д.Гомбожав, Т.Нуға, Қ.Қаби, Ж.Серікбай, М.Цэндээ, Н.Күлила, Н.Залел, А.Дэмбэрэл, Т.Өтнөө қатарлы азаматтар сайланған.

1975 жылы

Бұл жылғы қоян жылы аймақ басшысы қызметін Сарай Асқанбайұлы (1970.6-1978.6), Ховд аймағы басшысы қызметін Қабдыл Шәбіұлы (1965-1976 ж) атқарып тұрған.

Баян-Өлгий аймағының Музыка драма театрынан Қабыкей Ақмерұлы мен Қаду Жекейқызы «Моңғолияға Еңбек сіңірген әртіс» атағына ие болды.

Базылхан Бұқатұлының «Моңғол-қазақ тілінің салыстырмалы граматикасы» ғылми жұмысы жарық көрген.

Мәскеуде басылып шыққан «Кеңес үкіметінің экономикасының энциклопедиясы» -ның екінші томында Экономика ғылымдарының докторы Өмірбек Қамбарұлының еңбегін жоғары бағалаған. Бұл ғалымның деңгейін көтерген тарихи дерек болып табылады.

1987 – жылы

Зардыхан Қинаятұлы тарих ғылымдарының докторы атанды.

Бұл жылғы қоян жылы аймақ басшысы қызметін Қызырхан Құсбекұлы (1978.6-1989.11) атқарып тұрған.

1999 – жылы

Демократиялық жолмен сайланған Моңғолия үкіметі мен парламенті 1937– 1938 жылы елде жүрілген саяси нəубаттың қате болғанын ресми мойындап, құрбан болғандарды кінəсіз деп түгелдей ақтады. Көзі тірі ұрпақтарына Моңғолия үкіметі 1 млн төгрөг (шамамен сол кезде 1000 АҚШ доллары) көлемінде өтемақы төледі.

Сарай Асқанбайұлының «Революциядан кейінгі Баян-Өлгий аймағының қазақ, ұраңқай халқы» атты туындысы жарық көрді.

Бөхийн Бааст «Моңғолияға Еңбек сіңірген Мәдениет қайраткері» атанды.

Байылхан Ниязұлы мен Баяжих Авирмэд «Моңғолия Еңбек сіңірген ұстаз» атанды.

Бұл жылы аймақ басшысы қызметін Мейрам Қадырұлы (1996.10-2000.8) атқарып тұрған.

2011 жылы

Аймақтық мерей тойда ұйымдастырылған палуандар күресінде Еркебұлан Малшыұлы жеңімпаз атанып “аймақ арыстаны” атағын алды. Серік Бердімұратұлы “аймақтық піл” атанған.

Бұл жылы халық саны 89369 адамды құраған. 1991 жылы халық саны 99063 адам болса, 1994 жылы 76163 адам болған. Бұл жылдары халық саны 22 мың 900 адамға азайған. Ал, 2001-2016 жылдары Баян-Өлгий аймағының халық саны 828 адамға ғана өзгереді. Бұл жылдары 20 мыңға жуық адам өзге өлкелерге қоныс аударған.

Өмірбек Қабайұлы Моңғолияда қазақ тілінде ақпарат тарататын Казньюс ақпарат агенттігінің іргетасы қалап, моңғолия қазақтарының интернеттегі порталы kaznews.mn сайтын құрастырды.

Дербес телеарнасы ашылып, Моңғол заман газеті жарық көрді.

Бұл жылғы қоян жылы аймақ басшысы қызметін Қабыл Сәкейұлы (2007-2012.12) атқарып тұрған.

2023 – жылы

Бұл жыл елімізге өз жақсылығын ала келсін деген тілектеміз. Қоян жылы құтты, берекелі болсын!

Дерек

Жылдың үздік 10 оқиғасы – KAZNEWS

Published

5 months ago

December 24, 2022

Kaznews Agency

24 желтоқсан. KAZNEWS ақпараттық агенттігі жыл сайын «Жылдың үздік 10 оқиғасын» анықтауды дәстүрге айналдырған. Агенттіктің көзқарасы бойынша 2022 жылдың үздік оқиғасы төмендегідей.

1. Баян-Өлгий аймағының құрама командасы футболдан Моңғолия чемпионы атанды

09 тамыз күні Баян-Өлгий аймағының құрама командасы финалда 2:1 есебімен Төв аймағының командасынан басым түсті. Матчтың 16 және 38 минутында Баян-Өлгий аймағының спортшысы Есбол Талғатұлы қарсылас команданың қақпасына екі мәрте гол салып, басымдық танытты.

Төв аймағынан 80+5 минутта Б.Далайцэрэн гол салғанымен жеңісті жұлып ала алмады.

Чемпионаттың нәтижесінде Баян-Өлгий аймағының команда капитаны, жартылай қорғаушы Мұстафа Бақытханұлы “Үздік ойыншы”, Көпберген Мерейұлы “Үздік қақпашы” атанды.

Аяқдопшы жастардың бұл жетістігі жылдың үздік оқиғасына лайық.

2. Серік Бердімұратұлы «Улсын заан» яғни мемлекеттік піл дәрежелі палуан атағына ие болды

Ғұн империясының 2230, 2231 жылдығы, Моңғол империясы орнауының 815, 816 жылдығы, Ұлт азаттық қозғалысының 110, 111 жылдығы және Халық революциясының 100, 101 жылдығы Моңғолияның Ұлттық мерекесіне арналған күрес сайысында Баян-Өлгий аймағының тумасы Мемлекеттік начин (қаз. лашын) Серік Бердімұратұлы күрестің 7 кезеңінде мемлекеттік заан Доржийн Анарды жығып, мемлекеттік «заан» яғни мемлекеттік піл дәрежелі палуан атағына ие болды.

Серік Бердімұратұлы жасыл алаңда Э.Сумьяабат (6 кезең), Ц.Төмөрцоож (5 кезең), П.Даваадорж (4 кезең), Ш.Чинтулга (3 кезең), Б.Өлзийсайхан (2 кезең), Э.Дашзэвэг (1 кезең) қатарлы пауландарды айқын басымдықпен ұтты. 8 кезеңде мемлекеттік аварга (қаз. чемпион) дәрежелі палуан Намсрайжав Батсуурьдан ұтылып қалды.

Естеріңізге салсақ, Серік Бердімұратұлы 1994 жылы туған. Салмағы 110 келі. 2011 жылы аймақтық піл дәрежелі палуан, 2013 жылы аймақтық арыстан дәрежелі палуан, 2017 жылы мемлекеттік лашын дәрежелі палуан атанған болатын. Мемлекеттік «заан» яғни мемлекеттік піл дәрежелі палуанды аймақ халқы 76 жыл күтті. Бұған дейін 1946 жылы Моңғол Халық Республикасының 25 жылдық мерей тойында алғаш рет Әбдіғажы Терлікбайұлы бұл атақты жеңіп алған болатын. Сонымен қатар, мемлекеттік тойда 40 садақ оғының 39 оғын нысанаға дәл тигізіп жеңімпаз атанған Баян-Өлгий аймағының Буянт сұмын тумасы Төхөөний Очирооға “Улсын мэргэн” яғни мемлекеттік мерген атағы берілді. Бұл азаматтардың жеткен жетістігі халыққа рух беріп, мақтаныш туғызды. 2022 жылдың үздік оқиғасы атануға лайық.

3. Айнагүл Айыпханқызы әлемдік IWEC-2022 сыйлығына ие болды

Испанияның Мадрид қаласында 15-ші IWEC (Тhe International Women’s Entrepreneurial Challenge Foundation) Әйелдер кәсіпкерлігі жөнінде конференциясы өтті. Конференцияға әлемнің 50 елінен 150 ге жуық кәсіпкер әйелдер қатысты.

Аталмыш шараға Баян-Өлгий аймағынан «Паккале» компаниясының директоры Айнагүл Айыпханқызы, “Best” сауда орталығының директоры Лашын Сахабақызы, «Баян-Медиана» компаниясының директоры Риза Мизанбайқызы қатарлы кәсіпкерлер қатысып қайтты.

Бұл конференция аясында “2022 IWEC” сыйлығымен Айнагүл Айыпханқызы марапатталды.

4. Қазақ қызы жиу-житсудан әлем чемпионатының күміс жүлдегері атанды

Моңғолиялық Қымбат Батайқызы Әбу Дабиде (Біріккен Араб Әмірлігі) өткен “World Pro JiuJitsu Championship 2022” жарысында көк белбеулер арасында 62 келіге дейінгі салмақта өнер көрсетіп, әлем чемпионатының күміс жүлдегері атанды. Естеріңізге салсақ, Қымбат Батайқызы бұған дейін жиу-житсудан 2020 жылғы ел біріншілігінде чемпион атанған болатын.

Қазақ қызының қайсарлығы 2022 жылдың үздік оқиғасына лайық деп танылды.

5. Ә.Базар мен Т.Аягүл моңғолиялық Forbes-тің «30-ға дейінгі 30» рейтингіне енді

Моңғолиялық Forbes журналы «30 жасқа дейінгі ең перспектиалы 30 моңғолиялық» рейтингін жариялады.

Тізімде әртүрлі саладағы мықты жас кәсіпкерлер бар. Биылғы жылғы тізімге екі қандасымыз кірген.

Forbes-тің «30-ға дейінгі 30» рейтингіне “Хэруга партнерс” компаниясының негізін қалаушысы, адвокат Базар Әшімұлы мен “CallPro” компаниясының атқарушы директоры Аягүл Тілейханқызы бар.

6. Бодибилдер Еркебұлан Байытұлы Азия чемпионы атанды

Моңғолияның Эрдэнэт қаласында тұратын бодибилдер Еркебұлан Байытұлы Азия чемпионы атанды.

Бодибилдингтен 54 реткі Азия чемпионаты Малдив аралында өтуде. Азия чемпионатының “Men’s sports physique up to 180 cm” категориясы бойынша өнер көрсеткен Моңғолиялық қазақ бодибилдері Еркебұлан Байытұлы топ жарып, алтыннан алқа тағып Моңғолия құрамасының қоржынына алғашқы медалды салды.
Еркебұлан Байытұлына бұл жолғы чемпионатта Үндістан, Тайландия және Иран спортшылары лайықты қарсылас болған.

7. Құтлық Елтеріс қағанға арналған көне түркі дәуіріне тиесілі ғұрыптық кешені табылды

2022 жылғы 25 тамыз – Халықаралық Түркі академиясы мен Моңғолия академиясының Тарих және археология институты бірлесіп жүргізген «Номгон-2022» ғылыми археологиялық экспедициясы барысында Номгон алқабында (Моңғолияның Архангай аймағы) Құтлық Елтеріс қағанға арналған көне түркі дәуіріне тиесілі ғұрыптық кешені табылды.

Бұл туралы 2022 жылғы 24 тамызда Улаанбаатарда өткен баспасөз конференциясында Халықаралық Түркі академиясының президенті Д.Қыдырәлі мен Моңғолия Ғылым академиясы жанындағы Тарих және археология институтының директоры Г.Эрэгзэн мәлімдеді.

Халықаралық Түркі академиясы мен Моңғолия ҒА Тарих және археология институты «Бүгін сіздермен қуанышты жаңалығыммен бөліскелі отырмын. Биылғы экспедицияның нәтижесінде Күлтегін мен Білге қағанның әкесі, Түрік қағандығын қайта жаңғыртушы Құтлық Елтеріс қағанға арналған кешен мен жазба ескерткіші табылып отыр. Түркі дәуірінің құнды жәдігерінде «түрк» атауы алғаш рет кездесетін ең көне жазба ескерткіш екенін атап өткім келеді», – деді Д.Қыдырәлі БАҚ өкілдеріне.

Экспедиция мүшелерінің мәліметі бойынша, Номгон кешені 49х41,5м аумағында орналасқан. Кешеннің орталық ғимаратының айналасында сопақша арық қазылып, қазылған топырақтан бекіністің өзі тұрғызылған. Қазба жұмыстарының орнында табылған құнды олжаданың екі жағында – құлпытастың фрагментіндегі мәтін көне түркі руна жазуымен қашалған, ал үшіншісінде – соғды тіліндегі жазу. Экспедицияға қатысқан ғалымдар ескерткіш мәтініндегі «Тәңір», «Түркі», «Құтлық», «түмен» сияқты бірқатар сөздерді анықтай алды. Табылған жәдігерлер мен жазба мәтіні негізінде ғалымдар Номгон кешені Күлтегін мен Білге-қағанның әкесі – Түрік қағанатын жаңғыртып, оны 682-693 жылдары билеген Құтлық Елтеріс-қағанның құрметіне салынған деген қорытындыға келді. Осылайша, «түркі» сөзі кездесетін жерлеу тасынан табылған жазу түркі дәуірінің ең көне жазба ескерткіші болып табылады.

8. Зейнеп Әзімбайқызы бокстан ел чемпионы атанды

Улаанбаатар қаласында бокстан ересектер арасындағы ел біріншілігінің финалдық ойындары өтті.

Қыздар арасындағы бәсекеде 81 келі салмақта өнер көрсеткен Зейнеп Әзімбайқызы рингде қарсыласы Увс аймағының спортшысы Д.Одонзаяаны басымдықпен ұтып, ел чемпионы атанды.

Зейнеп Әзімбайқызы бұған дейін жастар арасындағы ел біріншілігінде чемпион атанған болатын.

Сонымен қатар, қыздар арасындағы бәсекеде 48 келі салмақта өнер көрсеткен Жанаргүл Бейсенбейқызы қола жүлде, ерлер арасындағы бәсекеде 67 келі салмақ дәрежесінде өнер көрсеткен Жандос Асқарұлы қола жүлдегер атанса, +92 келі салмақ дәрежесінде өнер көрсеткен Бекнұр Қалиұлы күміс жүлде және бұл салмақта өнер көрсеткен Ерболат Төлекұлы қола жүлдегер атанды.

9. Арман таэквондо клубы батыс зоналық турнирде көш бастады

17-19 желтоқсан күндері Увс аймағының орталығы Улаангом қаласында олимпиадалық таэквондодан Батыс зоналық клубтарының «DREAM CUP-2» турнирі өтті.

Жарысқа Говь-Алтай аймағынан GAA Leopards, Ховд аймағынан «Эрин», «Сүлд-Алдар», Увс аймағынан «Ойрад пауэр», Баян-Өлгий аймағынан «Арман» таэквондо клубтарынан 400-ден астам спортшы бақ сынады.

Баян-Өлгий аймағынан аталмыш турнирге қатысқан таэквондошылар 3 алтын, 5 күміс медаль, 14 қола медаль иеленіп, қорытынды есеп бойынша 1 орыннан көрініп, “DREAM CUP” алтын кубогын жеңіп алды.

Бапкері қызметін аймақтық Спорт және денешынықтыру басқармасының маманы Ерұлан Шөленұлы атқарды.

10. Nomadic Hunters FC командасы футзалдан Моңғолия чемпионы атанды

Nomadic Hunters FC командасы футзалдан Моңғолия чемпионатының финалдық кездесуінде «Хан-Уул» командасын 5:2 есебімен жеңіп, чемпион атанды.

Баян-Өлгий аймағының қазақ жастарынан құралған Nomadic Hunters FC командасы футзалдан алғаш рет ел біріншілігінің чемпионы атанып, тарихтың жаңа парағын ашып отыр.

Nomadic Hunters FC командасы алдағы уақытта Футзалдың 1-ші лига ойындарында өнер көрсететін болады.

Кездесу жылдам голмен басталды. Ең әуелі Ертіс Болатұлы бірінші голды 1-минутта салды. Хан-Уул командасы қайтарма шабуылға өтіп, Т.Мөнхбаатар есепті 7-минутта теңестірді. Хан-Уул командасының спортшысы Б.Амарсанаа екінші голды 8-минутта соғып, бірінші таймда басымдық көрсетті. Екінші таймда, Ертіс Мирұлы ойын тізгінін қолға алып, есепті 17-минутта қайта теңестіріп үлгерді. Nomadic Hunters FC ойыншысы Ертіс Болатұлы қарсыластарынан айласын асырып, қақпаға тағы бір голды 23-минутта соқты. Ертіс Болатұлы матчтын 28-ші минутында 4 -ші голды салып, алаңда өздерінің басымдықтарын танытты. Матчтың 29-шы минутында жеңіс голының Ертіс Болатұлы Хан-Уул қақпасына тоғытты. Есеп 5:2. Жеңіс Nomadic Hunters FC еншісінде.

Чемпионат қорытындысы бойынша “Үздік ойыншы” – Ертіс Болатұлы. Финалдық кездесуде қарсыласының қақпасына 4 гол соқты. “Үздік қақпашы” -деп Серлан Талғатұлы анықталды.

Nomadic Hunters FC командасы бұған дейін Арвис командасын 6:4 есебімен, жартылай финалдағы кездесуін Capitron командасымен өткізіп, 2:7 есебімен ұтып, алғаш рет футзалдан финалға өткен болатын.

Топтық кезеңдегі алғашқы матчты Сор командасымен өткізіп, 5:2 есебімен жеңіске жеткен болса, екінші кездесуінде Шонхор командасымен ойын көрсетіп 3:6 есебімен есе жіберіп алған. Топтық кезеңнің үшінші кездесуін «Алдарын дайчид» командасымен өткізген ойында жігітттер өз мергендіктерін танытып 14:0 есебімен айқын басымдықпен ұтып, ширек финалға жолдама алған. Бұл чемпионатта Елан фарм компаниясы демеушілік көрсеткен.

Аймақ абыройын көтерген жастардың жетістігі 2022 жылдың үздік 10 оқиғасын қорытындылайды.

Жаңа жылда жағымды жаңалықтарымыз көп болсын ағайын!

KAZNEWS AGENCY