Зайсанов – қазақтың маңдайына біткен жарық жұлдыздардың бірі, шын мәніндегі тұлға, алмағайып заманда аман қалып, ақыл-ойдың күші, құдайдың қуатының арқасында Алаш туын жықпай өткен еңіреген Ер.

Қазақта Сталиннің тас жүрегін шайлықтырған үш батыр болған: Бауыржан Момышұлы, Мүдәрісұлы Зайсанов, Ісламұлы Оспан батыр. Б.Момышұлының батырлығын естігенде Сталин: «Ол қазақ па?!”– деп қайран қалса, М.Зайсановқа «Соғыс қызыл ту» орденін қадап тұрып: «Аз ұлттың – алып ұлы» деп бағалаған екен.

Ал тарихи шындыққа, нақты деректерге келетін болсақ, оқырман қауымға мынаны айтуға болады: Зайсановтың ел ішіндегі танымал аты Жайсанап, Моңғолия қазақтары осылай атайды. Туған жылы зиратында 1910 жылы десе, немере інісі болған Таштуан 1913 жыл дейді. 1967 жылы Ұланбатыр қаласында науқастан қайтыс болған. Сүйегін елге жібермеген. Қамыры – Ұланбатыр қаласының солтүстігіндегі «Алтын өлгий» («Алтын бесік») аталатын моңғол қайраткерлері зиратында. Халық Ұлы Хуралының жарлығы шығып, мемлекеттік тәртіп бойынша үлкен қошаметпен жерленген екен. Жерлеу рәсіміне сол кездегі елбасшысы Ю.Цэдэнбал өзі қатысыпты. Зайсановта екі бала болған. Әкесі қайтыс болғанда Саратов қаласынан тұңғышы Сония келеді. Ал сол уақытта Буряд-Моңғолияда өмір сүріп жатқан ұлы Ганц келе алмай қалады. (Ганц – моңғол тілінде бір немесе дара деген мағына береді). Ганц 1972 жылы шешесі Марусия о дүниеге аттанғанда келіп, анасын өз қолымен қара жер қойнына тапсырады. Осы жолы Моңғолиядағы туыстарынан «бір кішкентай балаларыңды беріңдер, туыстығымыздың мызғымас дәнекері болсын»,– деп қолқа салады. Бірақ ағайындары көзі түскен баланы жасырып, шешесі Налайхан қаласына алып қашып кетеді. Бұл әңгімені Зайсанов қолдауымен ұшқыш болған, қазірде Моңғолияның еңбек сіңірген ұшқышы Таштуан Төтейұлы айтып берген еді.

Зайсановтың әкесінің аты – Мүдәріс. «Мүдәріс» имам немесе дәріс үйретуші мағынасына келеді. Осы тұрғыдан келгенде аталары діни адамдар болуы да әбден мүмкін. Құжаттарында М.Зайсанов болып жазылған. Моңғол тіліндегі құжаттарда Мүдәріс атауы «Мотрос» болып кеткен де жай бар. Зайсанов 10-11 жас шамасында Қобда бетіндегі Керей рулы Саңырау сүйекті ауқатты Әуке деген кісінің ауылына келеді. Әукенің баласы Райысханның бәйбішесі Тұрды мен апалары Анардың қолында өседі. Райысхан балалары қазір Ақмола облысының Еркіншілік ауданына көшіп келген деп естідім.

Моңғолияның Баян-Өлгий аймағының Ұланқұс ауданының түлегі. Баян-Өлгий аймағының Ұланқұс 10 жылдық орта мектебіне Зайсанов есімі берілген. Онда «Зайсанов» музейі жұмыс істейді. 2008 жылы мектеп алаңына шағын бюстісі орнатылған. 2020 жылы даңқты қолбасшының туғанына 110 жыл толaды!

Зайсанов әуелі Қобда қаласындағы мал дәрігерлерін дайындайтын учлищеде оқиды. Осы жерден бір топ моңғол жастарымен бірге оны Москваға КУТВ– шығыс еңбекшілері университетіне бір жылдық курсқа жібереді. Осы курсты тәмамдағаннан кейін сонда бір жылдық дайындық бөліміне оқуға қалдырады. Оны бітірген соң Тамбов қаласындағы атты әскерлер даярлайтын оқу орнында оқып, оны 1934 жылы ойдағыдай бітіреді. Содан Оренбургтегі ұшқыштар дайындайтын учлищеде оқып жатқан моңғол студенттеріне тілмаш болуға жіберіледі. Зайсанов тілмаштық қызмет атқара жүріп, өзі де ұшқыш болып шығады. Осында 1939 жылға дейін қызмет атқарады. Бірақ 1939 жылдың басында, Моңғолияның шығыс шекарасында туындаған күрделі жағдайға байланысты Моңғол үкіметі кері шақырып алып, 1938 жылы 1 желтоқсан күні құрылған Әуе күштері полкінің командирі етіп тағайындайды. 1939 жылы Халкин голда Совет-моңғол қарулы күштері бірлесіп жапонның басқыншы империалистеріне соққы береді. Осы соғыста полк бастығы полковник ерекше ерлік танытады. Жалпы Зайсановтың Жапон милитаристерімен болған соғыстарда көрсеткен ерліктері мен қолбасшылық шеберліктерін оның жауынгер жолдастары күні бүгінге дейін аса жоғары ілтипатпен еске алады. Аңыз болып айтылады. Қазірде көзі тірі, 93 жастағы қария Дугарын Гунгаа би дейді: «Біз алты ұшқыш 1939 жылы 7-айдың орта шенінде Халхин голға келдік… Әуе күштерінің қолбасшысы генерал Зайсанов… Ол жер жағдайын жеттік білетін, желдің бағытын дөп есептейтін, әскери өнерге өте шебер, өнегелі ұстаз еді. Генерал Зайсанов бастаған алты адам «Қызыл ту» орденімен марапатталған». Демек, «Соғыс Қызыл Ту» орденінің Моңғолиядағы тұңғыш иегері де – Зайсанов.

Моңғол жолдастары Зайсановты «зайсан дарға», «зайсан генерал», «зайсан гуай», «зайсан багш» деп құрметтеген. Бұрынырақта моңғолдарда зайсан деген әскери лауазым, шен болған. Олар бастарына қырғауылдың қауырсынынан қарақара тағып ерекшеленген ғой. Осы жағынан да іш тартып «ов»-ты атамай кетсе керек.

1939 жылы Совет-моңғолдың біріккен әскери күштері Халхин голда Жапон басқыншыларын талқандайды. Осы соғыста да Зайсанов басқарған Моңғолия Әуе қарулы күштері төтенше көзге түседі. Мүдәрісұлы Зайсанов 1942 жылдың 15 қазанында Монғолия Үкімет басшысының №00182 бұйрығымен Әуе қарулы күштерінің қолбасшысы болып тағайындалды. Ал 1944 жылы оған генерал-майор шені берілді. Жауынгер жолдастарының естелігінде Зайсановтың басқадан артықшылығы ол әрі қолбасшы, әрі ұшқыш-жауынгер, соғысқа қолма-қол араласқан дейді. Ол жөнінде оның қандыкөйлек жолдасы генерал-полковник Ж.Лхагвасурэн естелігінен мынадай жолдарды табуға болады. Материалдың өңін өзгертпей ұсынамын: «На фронте действовала оперативная группа Военного министерства, куда, кроме меня, входил начальник штаба комдив Цэрэн, начальник оперативного отдела полковник Эрэндо, командующий артиллерией Цог, командующий авиацией Зайсанов, а также редактор газеты «За Родину» Равдан.

Начальник штаба Цэрэн до этого командовал дивизией. Требовательный и решительный военачальник. Командующий артиллерией Цог, получивший образование в Советском Союзе, находился на фронте с первых дней войны. Командующий авиацией Зайсанов сам мастерски водил самолет и сделал все, чтобы наши летчики за короткий срок обучились летать на самых современных по тому времени боевых самолетах». Тағы бір төтенше дәлел мынау: Бірде Зайсанов: «Жапондардан Супер» маркалы – 49 ұшақ, «Дюблестник» типтегі – 11 ұшақты қолға түсірдік. Рапорт беруші генерал-майор М.Зайсанов» деп жазбаша рапорт берген екен.

Зайсановтың ерлігі Кеңестер Одағы тарапынан да аса жоғары бағаланған. Бір орыс соғыс ардагері кейін ол туралы былай деп еске алады: «Есть среди моих боевых друзей и пенсионеры. Это генерал-майоры Доржпалам и Зайсанов. Но они по-прежнему бодры, и, как говорится, у них есть еще порох в пороховницах». «Аспаныңа бір батыр сыймаса, маған бер» деген сөз де болған деседі. Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін 1945 жылы Совет Одағының Жоғары Кеңесі Президумының жарлығымен Моңғолияның маршал Чойбалсан бастатқан 21 адамын ордендермен марапаттайды. Зайсановқа «Қызыл ту» ордені бұйырады. Сталин жоғарыдағы сөзді осы жолы айтқан деседі.

Зайсановтың атына қатысты жағымды-жағымсыз сөздер оның 1944, 1947 жылдары батыс Моңғолия шекарасына топтанған қытайдың гоминдан қарулы күштері және Шығыс Түркістан Ұлт азаттық қозғалысының қолбасшыларының бірі – Ісламұлы Оспан батыр жасақтарын ел аумағынан аластауға қатысты болған шайқастарға қатысты өрбиді. Бұл зерттеуді қажет ететін үлкен тақырып.

Алайда адам баласы қайда жүрмесін өзі өсіп, ержеткен Отаны үшін адал қызмет етуге тиіс. Оны еш ұмытуға болмайды. Әр бір азамат оның ұлты кім болмасын Отаны үшін әр қашанда жанын пида етуге дайын тұруы адами борышы, азаматтық міндеті! Адамзат баласында екі отан болмайды. Егер адам баласында екі Отан болса, онда олар суда да, құрлықта да өмір сүретін жануарлармен тең болар еді!

Бақытбек Бәмішұлы, “Жас қазақ” газеті