Ахмет Байтұрсынұлының қазақ сөзінің сапасына қатысты пікірлері
Қ.Кудеринова, А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институтының Ахметтану бөлімінің
меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор, kuderinova_70@mail.ru

Біз бір ғасыр бұрын қазақ елінің ғылымы мен білімін ұйымдастырған, ұлттық оқулықтардың негізін қалаған, ел ісін ұйымдастырушы-қайраткер, зерттеуші-ғалым, тұңғыш ағартушы-педагог, ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының қол жетпес алыстағы тұлғасы мен табиғатын артында қалдырған мұрасы – оқулықтары мен оқу құралдарындағы, мақалалары мен хаттарындағы – мәселе көтеруінен, ой пікірлеуінен, сөз саптауынан ғана танимыз. Ғалым көтерген мәселе, қозғаған ой 100 жыл бұрынғыдан бұрын қазір өзекті, қазір маңызды болып тұр. Немесе қазір тіптен маңызы артып тұр.
А.Байтұрсынұлы бастаған, А.Байтұрсынұлы назарында мықтап ұстаған қазақ әдеби тілінің нормалары сол дәуірдегі барлық алаш зиялыларының қаламынан көрінеді десек артық айтқан болмаймыз. Бүгінгі қазақ әдеби тілінің ұлттық нормаларының негізін алаш әдебиеті, алаш көсемсөзі, алаш оқулықтары, алаш баспасөзінің тілі салғаны анық.
Бірақ бүгінгі қолданыстағы қазақ тілін қарайық. Бірте-бірте өзінің ұлттық негізінен айырылып, сөйлеушісі өгейсіп, тілі жаттанып, амал жоқ сөйленіп жатқандай.
Тілдің сол қоғамдық ортадағы бірыңғай қарым-қатынас құралы болуы, ана тілі ретінде үнемі сөйленуі, ауызша және жазбаша жиі қолданылуы, сөйлеушілер санының көптігі, сапалы қолданысы, барлық қоғамдық сана түрлерін жарыққа шығару әлеуетінің жоғары болуы қашан да оның өміршеңдігін көрсетеді.
Бүгінде қазақ тілінің қолданыс күйі өзге тілдердің әсеріне шалдыққан, өзінің дәстүрлі сөйлеу нормасынан қол үзіп бара жатқан, «жасанды қазақ тілі», «аударма қазақ тілі» болып отырғаны ешкімге жасырын емес.
Білім, ғылым, БАҚ саласында орыс тілінің грамматикалық жүйесі мен сөйлеу стилі араласқан, сана тұшынып қабылдай алмайтын аударма мәтіндер көбейді. Тіліміздің өз заңдылығы мен өзге тілдің заңдылығы араластырылған түсініксіз мәтіндер, ауызша коммуникацияда жазба тіл жүйесімен сөйлеу – қазақ тілін «қиын тілдер» қатарына қосты.
Қазақтың дәстүрлі сөз саптауы, сөйлеу мәдениеті қандай болды деген сұрауға бүгінде нақты жауап бере алмаймыз. Дәстүрлі сөзіміздің құрылымы мен жүйесінде нендей ерекшеліктер бар еді? Тілдік, стильдік нормалары несімен құнды болды? Және қазіргі қазіргі қазақ сөзіне қандай үлгілерді ала аламыз? деген сұрауларға жауап табу күннен-күнге қиындап барады.
Осыған орай Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты 2021 жылдан бері «Қазақ тілі дәстүрлі сөзсаптам үлгілерінің прагматикасы» атты гранттық зерттеу тақырыбымен шұғылданып келеді.
Тілдің өміршеңдігі оның әлеуметтік өмірдің барлық саласында (отбасы, балабақша, мектеп, ЖОО, қызмет, БАҚ, демалыс, қоғамдық орындар) қажетті қарым-қатынас құралы болуымен, ауызша тілдің басымдығымен көрінеді. Қолданушылардың жаппай сол тілде күнделікті қарым-қатынаста, ресми ортада сөйлеуі тілдің сол елдегі басты қарым қатынас құралы екенін танытады.
Ал қазіргі қазақ тілі өз отанында, мемлекеттік мәртебеге ие бола отырып келеңсіз жайды басынан кешіріп отыр. Қазақ тілі мемлекеттік, стратегиялық маңызы бар салаларда ойды жарыққа шығаратын, қарым-қатынасты жүзеге асыратын басты құрал емес. Қазақ тілі маңызды мәселелерді шешетін ресми ортада көп естілмейді, мемлекеттік маңызы бар іс-шаралардың, қызметтердің жұмыс тілі – орыс тілі. Қазақ мектебінің түлектері, ЖОО-ның қазақ бөлімін бітірушілер өз болашағында қызмет тілі – қазақ тілі болмайтынын көріп, тілдің ауызша формасына да жазба формасына да көңіл бөлмейді. Жас буынға қазақ сөзінің үлгісін көрсететін тұлғалар болмаған соң, қазақ сөзінің шынайы табиғатын тани алмаған соң ол тілді естігісі келмейді, сөйлегісі келмейді, сөйлей алмайды. Сөйтіп, көптің алдында өз ойын ана тілінде шешен жеткізе алу түгіл, сөйлегісі келмейтін, ұнатпайтын, өз тілінен жеріген ұрпақ пайда болуда.
Қазақ балалары а) өз тілінің орфоэпиялық нормасын білмейді, ә) жазба тілді айна-қатесіз оқып бергенді дұрыс деп ойлайды, б) қазақтың дәстүрлі сөйлеу стилін білмейді, в) өзге тілде (орыс, ағылшын тілінде) ойлап, жасанды тілде, аударма қазақ тілінде сөйлейді, г) шеттілдік контактілер көп ортада оқитындар өзге тілдің грамматикалық жүйесі мен сөйлеу стилін қазақ тілінің грамматикалық жүйесі мен сөйлеу стиліне араластырып сөйлеп, ойын дәл, сүйсініп тыңдай алатындай етіп жеткізе алмайды, д) топ алдындағы шешендіктің тілдік ерекшеліктерін аңғармайды; ж) өз ойын шаршытоп алдында шешендікпен жеткізе алмайды. Осындай халде өсіп келе жатқан жас буынның қазақ тілі болашақта қайда бармақ?
Сондықтан табиғатынан айырылып келе жатқан қазақ тілін оның шаршысөзінің сипаты мен болмысына қайта оралу арқылы сақтау, қазақ тілінің бар беделі мен мәртебесін шаршысөз сапасын көтеру арқылы қайтарып алу мәселесін қойғымыз келеді.
Қазақ халқы басқа өнерден қалық болса да, сөз өнерінен ешкімді алдына шығара қоймаған. Сөзді, сөйлеуді өнер деп таныған, жай әңгіменің өзін майын тамызып айтқан, өткір де, шешен сөйлеген, жатық та, еркін сөйлеген, қарапайым сөйлеудің өзін ритмге құрып, ойын ашық және нақты айтқан әуезді де әсем тілі бар қазақ тілі бүгінде танымастай өзгеріп бара жатыр деуге болады. Оған көп жылғы орыс тілінің басымдығы және қазіргі тілдік ахуал да себеп болып отырғаны белгілі.
Сондықтан қазақтілді ортаның өзіне, қазақтілділердің сөзіне көмек қажет. Қарапайым сөйлем құрауы мен сөз тіркестіруіне, ойды түсінікті жеткізу мен жүйелі баяндауына қарауыл қоя отырып, үлгісөздер беру қажет. Ол үшін қазақтың шаршысөз тілін қалпына келтіру, дамыту, жетілдіру – бұл тілдің болашақтағы тағдырын айқындайды деп ойлаймыз. Өйткені шаршысөз басқа сөз түрлеріне қарағанда сөйлеушісіне ең жақыны, бөгделенбеген сөз. Және шаршысөз – адамның өз ойын тыңдаушыға әсер ете алатындай, іс-әрекетке шақыра алатындай сөйлеуге мүмкіндік беретін, қарекет етуге итермелейтін, адамның өз болмысы мен білімін танытатын, сөйленіп тұрған тілге деген махаббат пен сүйіспеншілікті арттыратын сөз саптаудың ерекше түрі.
Бұл мақсатқа жету үшін қазақтың ұлттық сөйлеу мәдениеті, сөз саптауы, шаршысөзі, шешендік сөздеріндегі өзіндік ерекшеліктер зерттелуі қажет. Бұны тану үшін біз шешендік сөздердің тілі мен ауыз әдебиетін, бүгінгі көсемсөздің негізін салған алаш мұраларының тілін, әсіресе Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулатов және басқа алаш зиялыларының шығармаларының тілін үлгіге алуымыз керек деп ойлаймыз.
Сөйтіп, бүгінде ұмыт болып бара жатқан қазақтың ұлттық сөз саптау мәдениеті мен ерекшелігіне, шаршысөздердің құрылымы мен стиліне Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының жазба мұралары арқылы көз жеткізу, таныту міндетімізге алынып отыр. Өйткені қара сөзі қағазға түспеген, дыбысы таспаға жазылмаған замандардағы қазақ тілінің жүйесі мен құрылымын, сөз сапталысын өзгеріссіз қағазға түскен ауыз әдебиеті үлгілерінің және 20 ғасыр басында табиғи қазақ тілі негізінде жазылған шығармалардың тілі арқылы аламыз.
Осы арада сәл кідіре отырып, баяндама тақырыбындағы сөзсаптам деген ұғымның мәнін аша кетсек. Жоғарыда сөз басын біз қазақ тілі өзінің табиғатынан алыстап бара жатыр дегеннен бастадық. Бұл арадағы айтпағымыз – қазақ тілінің сөз саптау нормасының ұмытылып бара жатқаны еді. Сөз саптау тіркесінің құрамындағы сап сөзі көне түркі тілінде «сөз» мағынасында жұмсалған. Профессор Ә. Құрысжанов: «Күлтегін ханның басына қойылған таста «Сабымен түкәті есідгіл» деген жазу бар. Мұндағы саб қазіргі сөз лексикасымен бара-бар. Көне түркі тілінде шешен деген сөзді сабчу, савчу, сапчу деп атаған» дейді [1]. Түркі халқы «айтар ойы бар сөзді» ғана СӨЗ деген, сондықтан бүгінгі қазақ тіліндегі сөз саптау деген тіркес «айтары бар сөздің жүйесі» мағынасында кеңірек қолданылады.
Сөйтіп, біз сөзді саптау > сөз саптау > сөз саптам>сөзсаптам деген ұғымдық термин ұсынамыз.
Бұл терминнің қандай қажеттілігі бар?
Қазақ тілі білімінде қолданыстағы тілді, қолданған сөзді стилистика пәні және тіл немесе сөз мәдениеті пәні зерттейді. Стилистикаға қатысты зерттеулерде мәтіннің көріктеуіш құралдарына, метафора, эпитет, кейіптеу, тұрақты сөз тіркестері, окказионализмдер, плеоназмдарға назар аударылса, сөз мәдениеті пәні қате қолданыстарға назар аударады. Яғни зерттеу пәндері қазақ тілін өте жоғары деңгейде білетін тұлғалардың тілін немесе қазақ тілінде қате сөйлейтіндер мен жазатындардың тілін қарастырады.
Профессор Н.Уәли таптастырғандай, қазақ тілін элитарлық деңгейде тұтынатындар, ортадан жоғары деңгейде тұтынатындар, орта деңгейде тұтынатындар, ортадан төмен және қарапайым деңгейде тұтынатындар тұрғысынан немесе Шет тілін үйренудің жалпыеуропалық құзыреті бойынша А1- күнкөріс деңгейі, А2- базалық деңгей, В1- орта деңгей, В2 – ортадан жоғары деңгей, С1- жоғары деңгей, С2- еркін меңгеру деңгейі болмаса осы жүйе негізіндегі Казтест ұлттық стандарты бойынша, бастауыш (А1), базалық (А2), орта (В1), ортадан жоғары (В2), жоғары (С1) деңгейлері тұрғысынан алғанда біз элитарлық топ өкілдерінің немесе С2 тілін үлгі етеді екенбіз. Және орта, ортадан төмен деңгейдегі топ өкілдерінің тіліндегі қателіктерді тереді екенбіз. Яғни жоғары деңгейдегі қазақ тілін талап етеміз, нәтижесінде базалық деңгейдегі қазақ тілінің нормаларынан қате жіберіп жатқан кеңістікте жүре береміз.
Мәтіндегі ойдың адресатқа автор идеясындағыдай жетуі үшін көріктеуіш құралдардың көптігі маңызды емес. Ойдың айтылу қисыны, жүйелілігі, сөздің нақтылығы, сөз тіркесінің дәлдігі, тілдік құралдарды қолдану шеберлігі маңызды. Калька тіркестер мен аударма сөйлемдерден, түсініксіз ойдан тұратын бүгінгі қазақ тілінің қолданысына көмектесу үшін тілдің табан тірейтін ұлттық нормасын сөз ету керек болады.
Бұл жөнінде А.Байтұрсынұлының мына сөзін ұмыт қалдырыппыз: «Сөздің өзін танытатын белгі – тіл яки лұғат белгісі болады. Ол белгі әркімнің өз ыңғайымен, өз оңтайымен сөз тізіп, әдеттенуінен, салттануынан болады. Әркімнің өз салты болғанмен, ол салттар жалпы сөз тізу салттарынан, шарттарынан аса алмайды. Сөз шығарушылар әуелі сөз ұнасымына керек жалпы шарттарды орнына келтіріп, өзінің өзгеше әдісі болса, соның үстіне ғана қосады. Сондықтан сөз шығарушылар бәрінен бұрын шарттарын білу қажет» [2, 155б.]. Міне, ғалымның осы айтқан сөз тізу салты, шарттары деген ұғымдары кез келген тілдің табиғатына тән өзіндік сөз саптау ерекшелігі болып табылады. «… мәнісінің зоры кірпіштің қалауында, жобаның жасауында болған сияқты, әңгіменің әдемі болып шығуы сөздің тізілуі мен әңгіме айтушының пікірлеуінде» деген [2, 163б.].
Сондықтан қазақ тілінде бұрыннан бар «сөз саптау» тіркесін біріктіріп, дәл осы күнгі қолданыстағы қазақ тілінің сапасын анықтау үшін «сөзсаптам» деген басқа тілге дәл аударылмайтын термин-ұғым жасап отырмыз. Бұл сөз «речь» деген ұғымның да баламасы емес, «речепроизводство» сөзінің де аудармасына дәл келе қоймайды. Бұл сөз «логикасы, қисыны, түсінігі, нормасы қазақ ұлтының танымы мен мәдениеті, этикасына, тіл жүйесі мен дағдысына сай шығатын сөз айту» деп ұғынылады. Бұл анықтама шындығында ортадан жоғары немесе орта топ тұтынушылары мен элитарлық топтың аузындағы тілдің сапасына қатысты. Алайда қазақ тілінің сөзсаптамы базалық деңгейден бастап-ақ бұрыс кетіп жатыр. Орыс тілінің жүйесі мен құрылымының әсеріне ұшыраған және жазба тілдің басымдығынан өзгерген тіл көбіне дұрыс түсінілмейтін мәтіндер жасап жатыр. Сондықтан «жүйелі сөз», «сөзсаптамы мықты» деген ұғымның мәні төмендеп, мұндай сөзді ұстайтын тұлғалар азайып барады. Немесе жалпы көпшілік дұрыс сөздің парқын айыра алмайтын болды, бағалай алмайтын не қате бағалайтын жағдайға келді. Сол себепті алдымен қазақтың дұрыс, жүйелі сөзінің үлгілерін жаңғырту қажет.
Қазіргі бұл саладағы зерттеулер көбіне тілдік норма, стильдік қолданыстар, стиль түрлері тұрғысынан қарастырады. Бірақ бұл зерттеулердің нәтижесі қазіргі қазақ сөзсаптамының дәңгейін көтеруге септігін тигізе алмай отыр. Оның басты себебі бізде қазақ тілінің «қаңқасы», «сүйегі» болып табылатын грамматикалық құрылым мен жүйенің бұзылуында және сөзді жүйелі баяндаудың дәстүрлі стилінің жоғала бастауында.
Біз жаңа танып, жаңа тауып жатқан мәселелерді А.Байтұрсынұлы қарапайым ғана былай деген: «шығарманың екі жағы бар: 1) ішкі пікір жағы, 2) тысқы тіл жағы. Сондықтан сөз өнерінің ғылымы екіге бөлінеді: 1) шығарманың түрінің ғылымы, 2) шығарманың тілінің ғылымы. Тілінің ғылымы дыбыстардың, сөздердің, сөйлемдердің заңынан шығатын тіл өңінің жүйелерін танытады, ал түрінің ғылымы сөз өнерінен шыққан нәрселердің мазмұн жағының жүйелерін танытады. Сондықтан сөз өнерінің ғылымы тіл өңі жағынан тіл я лұғат қисыны болып, мазмұн жағынан қара сөз жүйесі, дарынды сөз жүйесі болып бөлінеді» [2, 162б.]. «Сөз қисыны дегеніміз – асыл сөздің асыл болатын заңдарын, шарттарын танытатын ғылым» деген. Мұндағы «тіл я лұғат қисыны», «сөз қисыны» – қазақтың «қара сөзінің жүйесі», өзі айтқан «жалпы шарттары», «сөз тізу салттары», біз ұсынып отырған – сөзсаптам.
Ғалым қазақ тіл білімінің құрылымдық жүйесін зерттей отырып, сонымен бірге тілді қолдануда алдымен ескеретін өзіндік шарттары болатынын, қазіргіше айтқанда, ұлттық нормалары болатынын, осылай, алғаш рет айтқан.
Сонымен бірге, стилистика пәнінің де негізін былай салған: «Әр ақын, әр жазушы сөздің басын өзінше құрастырып, өз оңтайымен тізеді. Өз білуінше пікірлейді, сондықтан әрқайсысының лұғатында өзіндік айырымы, өзіндік белгісі болады. Ол айырым белгілерін жай айтып түсіндіру қиын. Әрқайсысының шығарған сөздерін оқып, әбден танысып, үйреншікті болғанда ғана сезілетін белгі. Шеберлердің қолынан шыққан нәрселермен таныс адам сол шеберлердің істеген нәрселерін қай жерде көрсе де айтпай таниды» [2, 155 б.].
Бұдан кез келген тіл ұстарманы алдымен сол тілдің өзіне тән сөз тізу шарттары, яғни сөзсаптамын дұрыс меңгеріп алуы тиіс, қабілеті болып, таланты бар болса, содан кейін ғана барып, өзіндік стилін қалыптастыра алады деп түсінеміз.
Байтұрсынұлы өзі айтқан «сөз тізу салты, шарттары» өзінің қаламынан шыққан шығармаларында төгіліп тұр.
А.Байтұрсынұлы орыс-қазақ училищесінде (1886-1891жж. Торғай) 7 жыл, мұғалімдер мектебінде (1891-1895 ж. Орынбор) 5 жыл орыс тілінде оқыды. Сондай-ақ 1896-1908жж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі қазақ мектептерімен қоса, орыс-қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарды [3, 249б.], тырнақалды жазбасын орыс тілінде жазды. Яғни орыс тілінде білім алып, орыс тілі басым мекемелерде қызмет етіп, шығармашылығын орыс тілімен бастады [4]. Екінші шығарған мақаласы да орыс тілінде болды 1896 жылы «Тургайская газета» басылымында «Корреспонденция (от нашего корреспондента) Бистамакская волость, Актюбинского уезда» [5] деген атпен жарияланды.
Алайда ғалым қазақ тілінің ұлттық сөзсаптамын, қазақ әдеби тілінің ұлттық нормасын бастауыш деңгейден бастап үлгі мәтіндер арқылы танытқан. Төменгі сыныптардан бастап бұл мәселенің қолға алынғанын оқулық мәтіндерінен көруге болады.
Ғалым алғаш рет қазақ тілінде сөйлеудің бастауыш және базалық деңгейінің грамматикалық және лексикалық минимумын жасаған деп ойлаймыз. Базалық деңгейдің сөйлем жүйесінің ұлттық шарттарымен құрастырылған сөйлемдерді ғалым алғаш өз оқу құралында береді. Мысалы, 1926 жылы қайталап жарық көрген «Әліб-бій. Жаңа құрал» оқулығындағы мына мәтінді алайық: «Жұмаш – жарлы баласы. Жасынан жалданып тамақ асырайды. Жұмашқа Қожабай қой бақтырады. Қожабай қатты адам. Жаз болса, Жұмаш жалақ-жалақ болып, қойды жайау бағады. Қыс қой да бағады, от та жағады. Жаз қорада қой жанында жатады. Қыс жас бұзау, жас қозы жанына жатады. Жұмаш жайын ойлайтын жаны ашыр жақыны жоқ. Қожабайдан құтылар ылажы жоқ. Табар ма ылаж? Жұмаш ақылға мұқтаж [6, 61 б.] Мәтіндегі сөйлемдер баланың түсінігіне лайықталып, артық не қате түсінік тудыратын сөздерсіз қысқа және нұсқа беріледі. Мәтін А.Байтұрсынұлының өзі айтқан «Шығарма тілі екі түрлі болатындығы жоғарыда айтылған еді. Оның бірі – ақын тілі деп, екіншісі – әншейін тіл деп аталады деп едік. Бұл екі тілдің арасындағы айырмасы мынау: әншейін тіл көбінесе сөздің дұрыстығын, анықтығын, тазалығын, дәлдігін талғайды. Ақын тілі сөздің дұрыстығының, анықтығының, тазалығының, дәлдігінің үстіне көрнекті, әуезді болу жағын талғайды» [2, 165б.] деген сөзсаптам өлшемдеріне жауап береді. «Айтылған лебіз ашық, мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтін болса, тіл анықтығы дегеніміз сол болады» [2, 166б.] дейді.
Егер мысалы, осы мәтіндегі 58 сөздің ойды құрауға тікелей қатысы бар дегендерін көк түспен, жанама қатысы бар дегендерін жасылмен, ал мүлде қатысы жоқ дегендерін қызылмен белгілесек, мәтін бірыңғай көгілдір түспен боялып шығады:
«Жұмаш – жарлы баласы. Жасынан жалданып тамақ асырайды. Жұмашқа Қожабай қой бақтырады. Қожабай қатты адам. Жаз болса, Жұмаш жалақ-жалақ болып, қойды жайау бағады. Қыс қой да бағады, от та жағады. Жаз қорада қой жанында жатады. Қыс жас бұзау, жас қозы жанына жатады. Жұмаш жайын ойлайтын жаны ашыр жақыны жоқ. Қожабайдан құтылар ылажы жоқ. Табар ма ылаж? Жұмаш ақылға мұқтаж
Тек жаны ашыр сөзі жанама қатысы бар ретінде жасылмен боялады. Бұл сөзді алып тастаса да, сөйлем мүшесі түгел, ой дәл сол экспрессиясымен тұр: Жұмаш жайын ойлайтын жақыны жоқ. Ал қалған сөйлемдерден бір сөз алып тасталына алмайды, сөйлем мүшесі кеміп, ой түсініксіз болып қалады. Немесе басқа сөзбен беріле алмайды. Мәтінде қызыл түс жоқ.
Немесе осы оқу құралдағы мына үзінділерді қарайық: «Біз ірілі-уақтылы жеті жанбыз: бапам, апам, екі ағам, бір інім, екі қарындасым бар» [7, 61 б.]. Қазір осы сөйлемді былай құрар едік: Біздің отбасымызда 7 адам бар. Олар: менің әкем және шешем, екі ағам және бір інім мен екі қарындасым. Асты сызылғандар басы артық грамматикалық морфемалар мен бірліктер.
Сол сияқты мына мәтінді қарайық: «Етігім тозып, кийіуден қалды. Бапам тігуге Еріш етікшіні алдырды. Қобдиын қолтығына қысып, шай ішіп жатқанда, Еріш келді. Апам кебежеден былғарыны алып, етікшінің алдына тастады. Етікші былғарыдан керегін кесіп-кесіп алды. Етігім кешкеге дайар болды [7, 67 б.]. Мұнда ғалым баланың сөздік қорын және сөйлем құрау дағдысын қалыптастыру үшін болып жатқан көріністі сөзбен сипаттаудың үлгісін көрсетеді. 4 жай сөйлем, 2 жайылма немесе құрмалас сөйлеммен барлық қимыл қосымша сұрақ қойдырмай дәл көрсетіледі.
А. Байтұрсынұлы өзі көрсеткен сөздің дұрыстығы, анықтығы, тазалығы және дәлдігінің арқасында бұл сөйлемдер шоғырын оқығанда көзге оқиға көрінісі елестейді, мәселе түсінікті болады. Анықталмай қалған, толықтырылмай сұралатын, бір-біріне көлеңке түсіретін қолданыс жоқ. Ендеше ғалым сол тілде сөйлейтін ұстарманның сондай-ақ тілді үйренушінің алғашқы (бастауыш) сөйлеу дағдысы алдымен ойын дәл, анық жеткізе білуді үйренуден басталатынын көрсеткен. Сөйлемдегі әр сөз өз қуатын жоғалтпауы керектігін баса айтқан. Ол үшін назарды сейілдіретін басы артық сөздер болмау керектігін ескерткен.
Ал одан кейінгі, яғни орта және ортадан жоғары және жоғары деңгейде сөйлеушілердің, былайша айтқанда, жалпы көпшіліктің сөз үлгісін – қазақ тілінің дәстүрлі сөзсаптамын ғалымның алғашқы мақалаларынан көреміз.
А.Байтұрсынұылының қазақ тіліндегі алғашқы мақаласы 1911 жылы «Айқап» журналының 1911 жылғы санында [8] жарияланған. Тақырыбы да, идеясы да, өзектілігі де ешқашан жойылмаған жер мәселесі мен ел болу мәселесін көтерген екінші мақаласы, біздіңше, қазақ тілінің дәстүрлі сөзсаптамын танытатын мақала.
Мәтінде алдымен, ғалым оқулықтарында көрсетілген сөздің дұрыстығы, анықтығы, тазалығы және дәлдігі ұтымды сақтала отырып, оның үстіне «сөздің әсерін күшейтіп сөйлеу, әсерлеу» қосылады. Ғалымның өзі «Әсерлеу көңіл күйінен шығып, көңілге күй түсіреді» деген екен [9, 52б.].
А.Байтұрсынұлы әсерлеудің қазақ сөзі үшін маңызды бір түрі деп қайталақтауды атаған болатын. Ғалым қайталақтаудың жарқын үлгісін өз мақаласында былай көрсеткен. Ол үшін мәтінді толық келтіреміз:

Қазақтың өкпесі

Қамсыз жатқан қазақтың көңіліне соңғы кезде ғана қайғы кіре бастады. Басқа келген нәубеттің қайдан келгенін, кімнен басталғанын біле алмай, әркімнен көріп өкпеледі. Пайдаланып отырған жерін мұжыққа алып берді деп күкіметке өкпеледі. Қазақ жерін қазыналық етуге неге көнген деп өткендерге өкпеледі.
Төменде қазақ өкпелеуінің жөні бар ма, жоқ па – соны жазбақпын. Біздің заманымыз – өткен заманның баласы, келер заманның атасы. Атадан қалған мирасымыздың жайы мағлұм, балаға бұл қалыпта тұрып не мирас қалдырмақпыз, оны болжауға да артық әулиелік қажет емес. Көп жұртта да ғылым, өнер кем, бәрі қарайлас, тең заманда қазақ та қалт-құлт етіп, өз алдына қан болып жүрді. Қандары да, қалқы да ғылым,өнерді керек қылмаған. Бірімен-бірі жауласып, басқа берекелі жұмыс ойланбаған. Өзге жұрттар ілгері басқанда, қазақ кері басқан. Ханы надан, халқы надан жұрт мықты мемлекеттің жанында өз алдына хан болып тұруға көп күш керек екен; ол күш алтыбақан ала ауыз қазақта болмаған. Хан басын қарашыға теңгеру жеңіл болмаса да, өз алдына жұрт болып тұра алмайтұғын болған соң, хандарымыз қалқымен Ресейге қосылған.
Қазақ жерінің қазыналық болғанына өкіну – білмегендік. Әуелі, қазыналық етемін дегенде көнбеске шара жоқ. Екінші, жер өзінде болса, қазаққа пайдалы емес, бәле болар еді. Жер өзінде болған естек жұртын көрмей жүрміз бе? Жері көп, малы көп естек көрінбейді ғой. Шаруа жерімен бай, жерден айрылған соң жұмыс біткені. Естекті жерінен жұрдай ғып, түбіне жет- кен – надандық пенен жалқаулық. Шай, шекер, шүберектей болмашы нәрсеге сатып, естектер жерін тауысты. Жерден айрылып, шаһар-шаһарға тозып тентіреп кетті, кетпегені кедей- ліктен жүре алмайды. Тұрған шаһарының көшесін сыпыратын, қорасын тазалайтын, отынын жаратын, боқтығын таситын, оғайри қара жұмысын қылатынның бәрі болмас, көбі естек (башқұрт).
Қазақтың естектен надандығы да, жалқаулығы да кем емес. Жер өзінікі болса, қазақ естектің істегенін істемейдді деп кім айтар? Айтатын адам болса, тыңдауға бармын, істемейді деп айтуға жоқпын.
Қазақтың әлі күнге жерден қол үзбей отырғаны – жер қазы налық болғандықтан. Бүгін тойғанына мәз болып, ертеңгісін ұмытқан қазақ бүгін жерін сатып тойып, ертең тентіреп кетер еді. Жер жалдаған қазақ аз ба? Жерді жалдаудан тартынбағандар сатудан да тартынбайды. Жер қазыналық болған соң сата алмады, жалдаудан тартынып қалған қазақ аз шығар. Қазақ облыстарындағы мұжық қалаларының көбіне какім қондырған жоқ, қазақ өзі қондырған. Естектер сықылды шай, қант, шүберекке қызығып жер жалдап, мұжықты ішіңе кіргізген өзің емес пе? Өзің қондырсаң, дұрыс та, какім қондырса, бұрыс па? Өткендердің көзіне қылау түскеніне өкінбей, өз көзіңе түскен қылауды аршып қара. Асқа өкпелеген балалардай құр бұртиғаннан еш нәрсе өнбейді. Іс оңға басарлық қылығың жоқ. Ғамалыңды түзет, түземесең, ешкімге кінә қойма! Беті жаманның айнаға өкпелеуі жөн бе? Талап жоқ, үміт мол бір халықпыз. Үмітіміздің көбі қошқар… қасқырдың үміті сықылды: өзім жатсам екен, керегім өзі кеп тиер болса екен дейміз. Оны Алла да, адам да қабыл көрер ме? Еңбексіз егін шықпайды, терлесең, терің тегін қалмайды. Телміріп алған теңгеден тер сіңірген тиын жұғымды. «Қараған қарап қалар» деген қазақта жақсы мақал бар, бірақ ол мақалды ескеретұғын қазақ жоқ. Қарап жатқанда табылатын болса, ғылым, өнер бар шасы қазақта болар еді. Олардың бірі де көрінбейді.
Ата жолдасы – надандық, өнерсіздік қазір қазақтан айрылатын емес. Надандықтаң кесапаты әр жерде-ақ маңдайымызға тисе де, ата жолдасымыз болған соң, бізде қиып айрылмай-ақ келеміз. Олжалы жерде үлестен қағылғанымыз – бәрі надандық кесапаты. Сонда да соны ғылым, өнерден артық көреміз.
«Аллаңнан ойбайым тыныш» дейтін қазақ ғылымыңнан надандығын тыныш көрді. Не шара бар? Дүниада ерге теңдік, кемге кеңдік, азды көпке теңгеретін ғылым менен өнерді, елсізді елдіге теңгеретін, жоқты барға теңгеретін ғылым менен өнерді керек қылатын қазақ аз. Теңдікке қолы қалай жетсін? Қатерлі жерде қаперсіз отырдық. Өзімізге өкпелемесек, өзгеге өкпелер бет жоқ.
Мұндағы қарамен жазылған бірліктер 3 түрлі: біріншісі, контексте семантикалық жағынан оппозит болған сөздердің қатарласа берілуі, мысалы, қамсыз – қайғы, жату-бастау, хан-халық, пайда-бәле, тыңдауға бар -айтуға жоқ, бүгін-ертең, мәз болу – ұмыту, ғылым-надандық, Алла -адам, ілгері-кері деген сияқтылар.
Бұлар өзара шендесе отырып, салыстырыла отырып, ойдың қисынын келтіреді. Бұлардың оппозииция құрып қайталауы, мәтіннің дыбысталуына да көркемдік берген. Ал әп деп басталған бірінші сөйлем тіптен көркем: Қамсыз жатқан қазақтың көңіліне соңғы кезде ғана қайғы кіре бастады.
Екіншісі, грамматикалық тұлғалардың қайталануы, мысалы, «Басқа келген нәубеттің қайдан келгенін, кімнен басталғанын біле алмай, әркімнен көріп өкпеледі. Пайдаланып отырған жерін мұжыққа алып берді деп күкіметке өкпеледі. Қазақ жерін қазыналық етуге неге көнген деп өткендерге өкпеледі» дегенде табыс жалғауының, көсемше формасының және ауыспалы шақ тұлғасының қайталауы сөйлемнің аяғын тең бастырған. Мұндай мысалдар мәтіннің бойында жетерлік.
Үшіншісі, дыбыстың не үндесімнің қайталануы, мысалы, терлесең, терің тегін қалмайды; телміріп алған теңгеден тер сіңірген тиын жұғымды; қараған қарап қалар, ерге теңдік, кемге кеңдік; елсізді елдіге теңгеретін, қатерлі жерде қаперсіз отырдық; өзімізге өкпелемесек, өзгеге өкпелер бет жоқ.
А.Байтұрсынұлы «… қайта-қайта айту – нәрсенің өзіне не ғамалына көбірек назар салғызу үшін істеледі» десе де, біздіңше, қайталау мәтінді, сөзді ырғақпен шығарады. Ырғақпен айтылған мәтін нормаға сай шығарылған дыбыс толқындарымен құлаққа оңай сіңеді, қабылдауға жеңіл болады.
Сонымен, осы айтылғандарды қысқаша қорытсақ, А.Байтұрсынұлы –
1) кез келген сөйленген сөз, не жазылған мәтін, яғни сыртқа шыққан ой тілдік жағынан дұрыс құрылуы тиіс, әр сөз тура өзінің атайтын заты мен ұғым-түсінігін атауы қажет, бөгде тілдің бірліктері қолданылмауы тиіс, паразит сөздер болмауы тиіс, ой дәл, анық болуы тиіс деген өлшемдерді қазақ тіл білімінде, қазақ сөз стилистикасынла алғаш айтқан ғалым;
2) осы өлшемшарттарға сай құрылған сөз кез келген тілдің ұлттық әдеби тілінің нормасын құрай алады дегенді алғаш тұжырымдағын ғалым;
3) осы өлшемшарттармен сөйлеп, жазып дағдыланғаннан кейін ғана әр сөз ұстаушы өзінің ерекше сөйлеу, ерекше жазу дағдысын шығара алады дегенді, яғни стиль мен сөзсаптам екі деңгейдегі тұғыр екенін айтқан ғалым;
4) қазақ тілінің дәстүрлі сөзсаптамының өзіндік ерекшеліктерін атаған және шығармаларын қазақ тілінің сөзсаптамы бойынша жазған ғалым;
5) бастауыш деңгейдегі тіл ұстарманының, тіл үйренушінің сөйлем, сөз, мәтін құрау үлгісін алғаш көрсеткен ғалым.

Әдебиет:
1. Құрысжанов Ә. Күлтегін жазуы // Қазақ тілі мен әдебиеті.-2006. -№2. -65б.
2. Байтұрсынұлы А. Шығармалары. Алматы: «Ел-шежіре», – 2013. Т. І: – 384 б.
3. Имаханбет Р. Ахмет Байтұрсынұлы музей-үйі. Алматы: «Өнер», 2017. 288+32бб.
4. Байтурсынов А. Киргизские приметы и пословицы // Тургайская газета. №39, 24 сентября 1895
5. Байтурсынов А. Корреспонденция (от нашего корреспондента) Бистамакская волость, Актюбинского уезда // Тургайская газета. 1896
6. Байтұрсынұлы А. Шығармалары. Алматы: «Ел-шежіре», – 2013. Т. ІV: – 384 б.
7. Байтұрсынұлы А. Шығармалары. Алматы: «Ел-шежіре», – 2013. Т. ІV: – 384 б.
8. Байтұрсынұлы А. Кітаптар жайынан // Айқап, №1, 12-13, 1911.
9. Иманалиева Ғ. Байтұрсынұлы еңбектеріндегі тіл көрнекілігі және әсерлеу терминдері // А.Байтұрсынұлы тағылымы: тіл, терминология, әдістеме. Астана, 2010. – 216б.