Дижитал технологияға сұраныс артқан сайын алаяқтар тұтынушылардың жеке мәліметтерін білімсіздік, бей-жай қараушылық пен абайсыздығын пайдаланып, электронды кеңістіктігіне шабуылдап, қаржылық шығын шектіру молайды. Сондықтан Полиция бас басқармасы, Моңғолбанк, Моңғолия банктер одағы бірлесіп, «Арбаған сайын абай бол» акциясының жалғасы ретінде қаржылық алаяқтықтан сақтандыру үшін «Қадағалаған сайын қауіпсіз» акциясын екі ай мерзімінде ұйымдастырып отыр. Бұл жөнінде Моңғолбанктің Әлеуметтік білім және ақрапат орталығы аға маманы М.Нұргүлмен кибершабуыл, дереккөздің қауіпсіздігі тақырыбында сұхбат өткіздік.

– Сәлеметсіз? Қайырлы күн! Полиция бас басқармасы, Моңғолбанк, Моңғолия банктер одағы бірлесіп, «Арбаған сайын абай бол» акциясын жалғасы ретінде қаржылық алаяқтықтан сақтандыру үшін «Қадағалаған сайын қауіпсіз» акциясын бастап отыр. Акцияның екінші сатысын жүзеге асыруға не себеп болды?

– Полиция бас басқармасы, Моңғолбанк, Моңғолия банктер одағы бірлесіп, жыл басынан бері алаяқтық қылмысының алдын алу, азаматтардың құқықтық білімін жетілдіру мақсатында «Арбаған сайын абай бол» акциясын бір ай мерзімінде сәтті жүзеге асырды. Акция азаматтар тарапынан жақсы қолдауға ие болып, нәтижесі де көңілден шыққандықтан ары қарай оны жалғастыру, құқықтық қосымша білім, ақпарат, ескерту, кеңес беруді ұлғайту қажет екен деп көрілді.

Дижитал технологиялар пәрмен алған сайын қаржылық алаяқтық, алдау-арбау қатарлы қылмыстар молаятын сыңай танытып отыр. Әсіресе, мұндай қылмыс қаржылық дағдарыс пен қиындық белең алуына байланысты алаяқтар азаматтардың осал тұсын пайдаланып, оларды алдап-арбау жолымен дүние мүлкі мен ақшасын жымқыруды көздеп отыр. Сондықтан да мемлекет пен жеке сектор тарапынан азаматтардың қаржылық мәліметі мен біліміне назар аудару қажет. Басқаша айтсақ, мемлекет, жекеменшік сектор және азаматтар бірлесе отырып, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етуге тиіс. Акцияның да басты мақсаты осыған саяды.

Жалпы қаржылық алаяқтық пен алдап арбау – азамататардың міндетті түрде білуге тиіс негізгі қаржылық білім мәселелерінің бірі. Сондықтан «Арбаған сайын абай бол» айлық шарасын екі кезеңмен жүзеге асырып отырмыз. Бұл жолғы акцияны әлеуметтік жауапкершілігі аясында ХААН банк бірлесіп, демеушілік жасап отырғанына алғысымызды білдіреміз. Қаржылық білім нәрін себу – бұл қаржы саласындағы ең үлкен артықшылық болып саналады.

Бұдан кейін басқа да коммерциялық банктер бұл шараны қолдайды дегенге сенімім зор.

– Төтенше жағдай кезінде, яғни коронавирус қаупі төнген күндері азаматтарға ақпаратты қалай жеткізесіздер?

– Көпшілікті жинауға және оқыту ұйымдастыруға болмайтындықтан біз мүмкіндігінше киберәлем, яғни ғаламторды пайдаланып, азаматтарға мәлімет берудеміз. Бірлесіп жұмыс жүргізіп отырған мекемелеріміздің еліміз бойынша көп бөлімшелері мен бірліктері бар болғандықтан бұл бізге өте үлкен көмек болып отыр. Ұлттық банктің өзінде 17 бөлімшесі бар. Жоғарыда атап өткенімдей, әлеуметтік желі, ақпараттық сайттар мен мекемелердің ғаламтор парақшалары арқылы ақпарат жеткізудеміз. Егер азаматтар қаласа, бізбен бірге шараны жүзеге асырушы мекемелердің ресми сайты, әлеуметтік желідегі парақшаларымен қатар бұқаралық ақпараттық порталдардан ақпарат, жақын полиция бөлімшесінен құқықтық кеңес пен мәлімет алуына болады.

– Электронды ортада ақпаратты дұрыс қадағалап, тексермеуден болып, жеке құпия мәліметтерінен айырылып, қаржылық қауіп қатерге ұрыну оқиғасы қаншалықты көп болады? Жалпы дереккөз қауіпсіздігі дегеніміз не?

-Солай. Бұл мәселелерді жеке-жеке талдап берген жөн болар. Дереккөз қауіпсіздігі дегеніміз не? Қандай көздерден ақпарат келіп тұр? дегенге алдымен тоқталайық. Соңғы жылдары әлемде элекрондық құралдарды қолдану жылдам дамып барады. Біздің елде де бұған сұраныс жоғары. Үш-ақ миллион халқы бар болса да, екі миллион жеті жүз мың адам элекртонды ортада белсенді тұтынушы саналады. Індет кезінде азаматтар үйінен онлайн тәртібінде жұмыстап, зат, тауар сатып және сатып алып дегендей қарым қатынасқа түсуде.

Ал алаяқтар болса, мұндай мүмкіндікті құр жібергісі келмейді. Жаңа мүмкіндік пайда бола қалған кезде алдап соғудың өте жетілдірілген жоспарымен әрекет етеді. Ең маңыздысы сізге не қажет екенін сізден бұрын біліп алу тәсілін ойластырады.

Бірнеше жыл бұрын азаматтардың білім мен мәліметі аздығын пайдаланып, электронды поштасына тұзаққа түсіру үшін «сіз ұтысқа ие болдыңыз», «сіз АҚШ-қа жол ашатын жасыл карта иесі атандыңыз» деген хаттар көп келетін болса, «өсіммен ақша қарыздаймыз», «кепілдіксіз несие береміз» деген сияқты алаяқтық қылмыстар артуы мүмкін болып отыр. Бүгінгі жағдайда азаматтарға ақша қажет болғандықтан пайыздық өсімі бар қарыз, тәуліктік несиелер көп алуда. Осы тәріздес нәзік мәселелерді алаяқтар ұтымды пайдаланып, өз ойынын бастайды. Сондай-ақ жұмыс, онлайн бизнес жасауға шақыру, тауар ұсыну қатарлы жолмен адамдарды алдап соғады. Басқаша айтқанда, алаяқтық жасаушы тұлға дәл сол сәтте азаматтардың қандай мұқтаждығы бар болса, сол мәселеде тұзаққа түсіреді деген сөз. Соңғы уақытта электронды жолмен жасалатын қылмыс түрлері молайғандықтан азаматтар осы бағыттағы білім мен мәліметтерін арттырып, ғаламтор кеңістігінде абай болып, фейсбук, электронды поштасының кілт сөзін тұрақты алмастырып отыру қажет. Осылай істеу арқылы ғаламтор желісіндегі қауіпсіздіктің алғашқы қадамы жасалатын болады.

– Қаржылық алаяқтық пен алдауды қалай білуге болады? Нақты белгілері бар ма?

– Ең алдымен, бұл маған өте қажетті зат па? Бары рас па? – дегенді зерттеп анықтауға уақыт бөлуді дағдыға айналдыру керек.

Алаяқтар кез келген адамды өзіне нысана етеді. Кейбір алаяқтық пен алдап соғуды анықтау оңай болса, кейбірінің нақты мақсаты не, сауда ұсынысы ма дегенді ажырату қиынға түседі.

Ең қарапайым мысал, сізге хат келді деп ойлаңыз. Алдымен оның қандай мазмұндағы хат екеніне назар аударасыз. Әрине, сізге бейтаныс адрестен келіп тұр. Танымайтын фейсбук досыңыздан достасу ұсынысы, месенджерден тілек келсе, шынай адрес пе, ортақ достарымыз бар ма деген сияқты дереккөзін жақсылап тексересіз. Жалған ақпаратта көбінде сілтеме ілесе келеді. «Төмендегі сілтемені басссаңыз ашылады, тіркеледі» деп шығады. Сол кезде сілтеменің толық форматына назар аудару қажет.

Мысалы біз көбінде www деп іздейміз. Егер сіз байқаған болсаңыз оның алдында https:// деген протоколы яғни белгісі болады. Ал алаяқтық жасалынатын адрестен “S” әрпі түсіп қалып, «http://» деп жазылған болады. Бір ғана әріп алып тастау арқылы ойынды бастайды. Мұндай аңдаусыз нәрселерді сіз де байқамай қаласыз. Алғашқы үш әріптен кейінгісіне мән бермейміз. Сондай-ақ сіз қарым қатынас жасайтын банктен немесе қаржылық ұйымнан хат келгенде адресінің толық жазылып тұрғанына назар салыңыз. Сонымен қатар сол банктің атауы com, mn сияқты әр елдің ерекшелігіне сәйкес әртүрлі жазылады. Корея kr, Ресей ru т.б. Сондықтан доменнің форматы маңызды екенін қайталап ескертемін. Егер сіз оған мән бермесеңіз опық жеп қалуыңыз мүмкін екенін жақсы ойлануыңыз қажет. Жалпы мұны тексеру өте оңай. Сол мекеменің немесе банктің сайтына кіріп, анықтама телефонынан сұрауыңызға болғаны.

– Сізге жоғарыдағыдай ұсыныс келген оқиға болды ма?

– Мен өз басымнан өткен бір мысалды айтайын. Егер сіздің мекемеңіз халықаралық ұйымдармен серіктесі болса, DHL-ден сәлемдеме келді деп қысқа хабарлама келеді. Маған досым жібергені де, кім жібергені де белгісіз. Сәлемдемені алу үшін қосымшаны жүктеуімді сұрады. Мен DHL-ге телефон шалып сұрап едім: «Бұл бізден жолданған хат емес»,- деп жауап берді. Сол қосымшаның ішінде сіздің комьпютерге кіретін вирус барын жоққа шығаруға болмайды. Сіз өзіңізге бейтаныс мекенжайдан келген кез келген сілтеме мен жүктейтін қосымшаны ашу арқылы өзіңіз қауіпсіздігіңізге жол ашып бердіңіз деген сөз. Сондықтан қосымшасы бар бейтаныс адрестен келген хатты ашпай, жойып отыруға дағдыланған жөн.

– Біз әлеуметтік желіде қайда, не істеп жүргеніміз жайлы барлық ақпараттарды ашық қойып қоямыз. Осы арқылы біз алаяқтарға жол көрсетіп отырған жоқпыз ба?

-Иә, солай. Фейсбуктен көптеген мәліметер алуға болады. Отбасылық жағдайы, жұмыс орны және достарын біліп аласыз. Онда нашар көріпкелден де артық мәлімет жинау мүмкіндігі бар. Сондықтан ғаламтор желісінде бөліскен кезде оның таралу аумағын шектеп қойыңыз. Осы арқылы өзіңізді болуы мүмкін қауіптен қорғай аласыз.
Соңында қайталап айтарым, қаржылық алаяқтар сіздің қалдырған ізіңізден сіздің мұқтаждығыңызды сезініп, сізге жақындауға әрекет ететіндіктен сізді алдап соғу жолдарын әлдеқашан жоспарлап қояды. Екінші жағынан кез келген тауар мен өнім, бизнес, қаржы енгізу ешқашан 100 пайыздық табыс әкелмейтінін өте жақсы түсіну керек.
Соңғы кездері ұтыс ойыны деген желеумен сан соқтыру жағдайы көбейіп барады. Мысалы, «Приус-30 автокөлігін бәске тігеміз. Сіз 3000 төгрөгпен тіркеліп, оқыс жағдайда ұтыс иесі атаныңыз» деп жарнамалайды. Оған аз ақшамен мол ақша ұтқысы келетін адамдар қызығып, бағын сынап көру үшін тіркеуден өтеді. «3000 төгрөг тығын да емес, шығын да емес» деп өзін жұбатып, ақшасын аударады. Алайда сол ақшаны жолдаған адам өзінің есепшотына барар жолды ашып тастады деген сөз. Әйтпесе, 3000 төгрөгпен кім көлік ұтып алады?! Екінші жағынан сіз бір алаяқты жемдеп отырсыз. Егер сенімді болса, жоқ дегенде оның фейсбук парақшасында байланыс телефоны нөмірі, кеңсесі, мекенжайы мен мекеме атауы болуы тиіс. Бір қызығы, адамдар мұндай ақпараттар жоқ болса да, сол ұтыс ойынына қатыса береді.

– Азаматтар қаржылық сауаттылық туралы ақпаратты қайдан алуына болады? Бұл турасында сіздер қандай шаралар ұйымдастырып жатырсыздар?

-Моңғолбанк, Қаржы министрлігі, Қаржылық реттеу комиттеті, Білім, мәдениет, ғылым және спорт министрлігі бірлесіп, «Бұқараның негізгі қаржылық білімін арттыру ұлттық бағдарламасын» жүзеге асырғалы 4 жылдың жүзі болды. Осы мерзімде негізгі қаржылық білім беру тақырыптарын әзірлеп, ағартушылық жұмыстары тұрақты жасалып келді.

Сондай-ақ негізгі қаржылық білімге қатысты 10 тақырытық оқытуды www.sankhuugiinbolovsrol.mn сайтынан көруге болады.

Негізгі тақырыптар толық қамтылған. Ал әлеуметтіке желіде «Қаржылық білім» /“Санхүүгийн боловсрол”/ фейсбук парақшасы бар. Кез келген азамат осы сияқты ақпараттарды ғаламтордан іздеп көрсе, көптеген ақпараттарды тауып алады.

-Қаржылық алаяқтық тек қана бір банктің, Полиция бас басқармасының ғана айналысатын мәселесі емес. Көп тараптардың қатысуы маңызды болар?

-Дәл, солай. Алғашқы қадам немесе «Арбаған сайын абай бол» шарасы арқылы барлық ақпарат көздерінен азаматартарға мәлімет беруге тырыстық. Ал осы жолғы «Қадағалаған сайын қауіпсіз» шарасын көптеген ұйым мекемелер қолдап, бірлесе жұмыстап отыр. Коммерциялық банктер әлеуметтік жауапкершілігі аясында демеушілік көрсетуде. Қаржылық алаяқтық сіздің айтқаныңыздай тек қана қаржылық ұйымдар мәселесі емес. Жүйелік, салалық деңгейде қауіп төндіретіні айтылуда.

Банк саласы тек сенімге сүйенетін өте нәзік құрылым.

Бір мысал айтайын. Бір күні Америкада жауын жауды. Себелеп жауған өткінші жаңбыр кезінде азаматтар банк алдында топтасып тұрған еді. Осы жағдайды сырттай байқаған азаматтар банк банкротқа ұшырайын деп жатыр екен деп түсінді. Нәтижесінде адамдар жаппай банктен ақшасын шығарып алып, банк шынымен банкротқа ұшыраған оқиға орын алды.Сондықтан да сенім өте қажет. Барлық банктердің тұрақтылығы үшін бірге қадам жасап жатқандықтан ХААН банк бұл шараға демеушлік жасап отырғанына ризамыз. Бұдан кейін де басқа банктер де бұл акцияға өз үлесін қосып, демеуші болады дегенге сенімдіміз. Бізде көтеретін тақырып өте көп. Ескертетін де жайлар жеткілікті.

– Мен қаржылық алаяқтық пен алдап кетуді бір-екі айлық шарамен ғана тоқтата алмайтынымызды, акция кезінде азаматтар алған ақпараттарын келешекте білімге айналдыру қажет екен деп түйдім.

–Сіздікі жөн. Адам ұйқыдан ояна салып, қаржылық білімді игеріп кетеді деу әбестік. Жоғарыда айтқандардан түйетініміз, қаржылық білім дегеніміз БІЛІМ, ҚАБІЛЕТ, КӨЗҚАРАС атты үш нәрсеге келіп тоқтайды.

БІЛІМ: Сіз дереккөз қауіпсіздігі жөнінде біліп алдыңыз.

ҚАБІЛЕТ: Сіз сол білгеніңізді жүзеге асырып, дереккөзді тексере бастадыңыз.

КӨЗҚАРАС: Дереккөзді тексеру әдетін қалыптастырып, қаржылық тәртіпке үйреніп жатырсыз деген сөз.

Біздің міндетіміз азаматтарды қателесуден сақтандырып, қажетті білім мен ақпаратпен қамтамасыз ету. Ең соңында сіздерге қайтара кеңес етерім: «Сіз өзіңізді өзіңіз ғана қорғай аласыз. Сіздің мәселеңізді біз білмейміз. Сондықтан сіз дереккөзді жақсылап тексеріп, қадағалап отырыңыз» дегім келеді.

Әңгімеңізге рақмет!