Қазақстанның бүгінгі күн тәртібін яғни, 19 наурызда өтетін Парламент Мәжілісі және мәслихат депутаттарының кезектен тыс сайлауын, өз алдына дербес саяси компаниядан бұрын, мақсаты мен миссиясы тұрғысынан Қазақстан билігінің кешенді әрі жүйелі түрде жүсеге асырып келе жатқан жаңа сападағы түбегейлі һәм бір тұтас реформаларының құрамдас бір бөлігі, жүзеге асу тұрғысынан «тәмамдаушы» циклі әрі мемлекеттің заң шығарушы саяси құрылымын жаңалай отырып, оны жаңа сапаға көтеруге, оны барынша кешенді түрде модернизациялауға бағытталған ұмтылысы ретінде бағалау орынды болмақ. Сөзімізді қуаттау үшін, Қазақстанда бұған дейін электоралды науқан ретінде 2022 жылдың 5 маусымында Республикалық референдумның, 2022 жылдың 20 қарашасында ҚР-ның кезектен тыс Президент сайлауының, 2023 жылдың 14 қаңтарында Парламентің жоғарғы палатасы – Сенат депутаттарының сайлауы өткенін айта кеткеніміз жөн.
Парламент Мәжілісі және мәслихат депутаттарының кезектен тыс сайлауының ерекшелігі мен маңызы
Біздіңше, алдағы сайлаудың бұған дейінгі науқандардан басты ерекшелігі – оңтайландырылған шарттарында, азаматтық қоғамның сыни пікірлеріне ашықтығында және сайлау додасына түсуге талап білдірген үмтікерлер үшін қолжетімді болуында. Мысалы, жаңа шаттар бойынша осы сайлауда Мәжіліс депутаттарының 70 пайызы партиялық тізім бойынша, 30 пайызы бір мандатты округтер бойынша сайланса, партиялардың Мәжіліске өтудегі шекті кедергісі 5 пайыз болып бектілген (бұған дейін 7 пайыз болатын), ал жаңа саяси патияны тіркеу үшін мүше санының ең кемі 5 мың болуы жеткілікті болып есептеледі. Айта кетуіміз керек, бұған дейін жаңа партияны тіркеу үшін жалпы мүше санының 20 000, аймақ өкілдіктерінің саны 600 болуы шарт болатын. Жаңа шарттар бойынша аталған талап едәуір жеңілдетіліп, тіркеу шегі 4 есеге, өкілдіктердің шегі 3 есеге қысқартылған. Өз кезегінде аталған сапалы жаңа шарттар Қазақстанның саяси аренасына экологиялық мәселелерді мұрат тұтқан «Байтақ» пен кәсіпкерлік салаға басымдық беретін Respublica атты екі жаңа партияның шығуына негіз болып, саяси пікір мен бағыт алуандығын қамтамасыз етті.
Ал облыстар мен республикалық маңызы бар қалалардың мәслихаттарына депутттар аралас жүйе (50/50) бойынша сайланса, аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың мәслихаттарындағы сайлауда қазақстандықтар тек бір мандатты округтердегі кандидаттарға ғана дауыс береді. Сонымен қатар, алдағы сайлауда бұған дейінгі сайлаулардағы кемшін тұстар ескеріле отырып, партия тізіміндегі 30 пайыздық жастар және әйелдермен қатар, мүгедек жандарға да арнайы квота қарастырлғанын және мандат тапсыруда квота шаттарының қатаң сақталатынын айта кетуіміз керек.
Орталық сайлау орталығының мәліметіне сәйкес, 19 наурызда өтетін сайлау додасында AMANAT, Ақ жол, Ауыл, Қазақстан халық партиясы, Respublica, ЖСДП және Байтақ патиялары бақ сынайды. Парламент мәжілісіндегі 98 орынға 892 үміткер таласады, олардың ішінде барлық партиялардан мәжіліс депутттығына 281 үміткер, ал бір мандатты сайлау округтерінен 609 үміткер қатысады, партиялардың тұтастай тізімі бойынша жастар, әйелдер және мүгедек жандар бойынша квота 38.1 пайызды құрайды. Ал, барлық деңгейдегі 223 мәслихатағы 3415 мандат үшін жалпы саны 13 315 үміткер таласады. Үміткерлердің орташа жасы 45,4 болса, 29 жасқа дейінгі үміткелердің саны 19, әйел үміткердің саны 80 (28,5 пайыз), ер үміткердің саны 201. Партиялық тізім бойынша сайлауға 12 ұлт өкілдері қатысады.
Сайлау науқанын ерекше айқындайтын тағы бір жәйт, ол – партиялық тізімнен бөлек, тіркеуден өткен тәуелсіз үміткерлердің саны (525 үміткер) мен саяси ұстанымдарының әралуандығында. Мысалы, тәуелсіз үміткерлердің арасында бұған дейін тіркеуден өтпеген саяси партия мен қозғалыс өкілдерінің, оппозициялық ұстанымдағы қоғам қайраткелері мен белсенділердің мәжіліс пен мәслихат депутаттығына үміткер ретінде қатысып жатқанын атап өтуіміз керек.
Сондай-ақ, сайлау команиясының барысы (әзірге сыни пікірлер техникалық мазмұнда болса да) мен жекелеген партиялар мен тәуелсіз үміткерлерге қатысты сыни пікірлердің әртүрлі медиа плафтормалар мен әлеуметтік желілерде ашық әрі еркін түрде көтеріліп жатқанын да қаперге сала кеткеніміз жөн. Сыни пікірлердің (жекелеген партияларға қатысты) көтерілуі моралдық тұрғыдан заңды да… Біздіңше, мұның түп-төркіні мен басты себебі – шартты түрдегі «Ескі Қазақстан» кезеңіндегі әртүрлі саяси үдеріс барысында орын алған алған бұрмалаушылық пен әртүрлі манипуляцияның салдарынан туындап отыр. Пайымдауымызша, азаматтық қоғам да, билік те мұның парқында…
Осы ракустан бағалар болсақ, сайлау додасына 7 партиямен қатар, ондаған қоғам белсенділері мен жастардың қатысып, үгіт-насихат жұмыстары мен дебаттарды белсенді түрде жүргізуі – ең алдымен Қазақстан билігінің саясат аренасына «Ескі Қазақстан» кезеңінде «көлеңкеде» қалып қойған, перспективті жаңа тұлғаларды алып келумен қатар пікір алуандығын қамтамасыз етіп, оның инклюзивті және репрезентивті келбетін қалыптастыруға деген ұмтылысын һәм «Ескі Қазақстан» кезеңінінің қателерін сараптай отырып, сайлаушылар мен азаматтардың құзырындағы шынайылығын айқындайды. Қала берді, бұл– өркениетті сайлау дәстүрінің мызғымас пастулатты да…
Парламент Мәжілісі және мәслихат депутаттарының кезектен тыс сайлауы Қазақстанның саяси тұғырына қандай оң өзгеріс алып келуі мүмкін?
Қазақстан билігінің жоғарыда айтып өткен жігері мен сайлау додасында партиялардың атынан немесе дебес түрде түсіп жатқан үміткерлерге қатысты мәліметтерді саралай отырып мынадай болжам жасауға болады:
– Сайлау үдерісінің қорытындысы бойынша жасақталатын жаңа Парламент (Мәжіліс) жаңа саяси партиялармен (Байтақ пен Rescpublica), жаңа көзқарастағы жаңа буын өкілдерімен, сәйкесінше жаңа әрі тың идеялармен толығады;
– Парламентте (Мәжіліс) саяси партиялардың көбеюуі, бірінші кезекте қоғамның барлық қабаттарын қамтитын саяси пікір мен ұстаным алуандығын қамтамасыз ете отырып, сапалы заң өнідірісін қамтамасыз етеді.
– Партиялар арасындағы жаңа сападағы бәсекелестік тұрақты демократиялық құндылықтар мен азаматтық қоғамның жаңа сапада қалыптасуына оң ықпал етеді.
– Аталған оң өзгерістер бір жағынан мемлекеттік саясат пен басқаруда сапаның артуын қамтамасыз етсе, екінші жағынан шартты түрде «Ескі Қазақстан» кезеңінде тұралап қалған азаматтар мен билік арасынадғы өзара сенімділік, коммуникацияның деңгейін жаңа сапада жаңғыртады, көтереді.
– Ықтималдылығы жоғары оң тенденциялар өз кезегінде алдағы саяси үдерісте (шартты түрде «Ескі Қазасқтанда» қалыптасқан) билік тармақтары мен құзіретті уәкілдіктердің демократиялық құндылықтарға қайшы формада (мұрагерлік, кландық-туыстық, жеке бас мүддесінен туындайтын қатынастар арқылы т.б.) өтуіне тоқтау сала отырып, жаңа сападағы саяси дәстүрдің қалыптасуына негіз болады.
Қорыта айтқанда, «Қаңтар оқиғасы» қазақ қоғамның да биіліктің де ойлау жүйесі мен дағдысын түбегейлі өзгертті. Ендігінде, билік те, азаматтық қоғам да бірін-бірі толықтыратын, барлық саладағы тұғыры мығым да бекем бір тұтас жүйе ретінде жаңа сапаға көтерілгенде ғана, мемлекет ретінде, ұлт ретінде жаһанды шарпып тұрған «алмағайып жағдай», «пост-шындық» (post-truth) пен «гибридті соғыс» (hybrid warfare) шарттарының қатерлеріне төтеп бере алатынын айқын түсінуде. Ал Парламент Мәжілісі және мәслихат депутаттарының кезектен тыс сайлауы – жаңа сапаға, яғни, «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» қағидатына жетелейтін жаңа белес болып табылады.
Нұрғали Жүсіпбай
