04 қаңтар, KAZNEWS. Барыс – сиыр жылынан кейін, қоян жылынан бұрын кіретін мүшел есебінің үшінші жылы. Барыс сақтардың ұғымында қасиетті аң болған. Қазақ халқының жорамалдарында Барыс жылы күрделі бетбұрыстар алдындағы тыныштық жылы деп саналған.

Барыс жылы қиындық пен қуанышқа, ауыртпалық пен жақсылыққа толы жыл. Дегенмен, бұрындары тарихта барыс жылына қатысты елеулі оқиғалар болмаған. Сол себепті барыс жылын қазақтар жайсыз жыл деп санамайды.

Сонымен, барыс жылы аймағымыз үшін қандай жыл? Тарихи шегініс жасап, 1902-2022 жылдардағы барыс жылындағы оқиғаларға қысқаша шолу жасап көрелік.

1902 жылы

XIX ғасырдың екінші жартысы ХХ ғасырдың басында Цинь үкіметінің сыртқы саясаты біршама әлсіреуіне байланысты “Жаңа үкімет саясаты” бағдарламасын жариялады. Бұл моңғол халқына ауыртпалық туғызды. VIII Боғда Живзандамба, Цэрэнчимэд, Ханддорж, Чагдаржав қатарлы тұлғалар Цинь үкіметінің басымшылық саясатына қарсы шығып, ел бостандығы үшінгі күресі басталды.

Қоғам қайраткері Ноғай Шымшырұлы дүниеге келді.

1914 жылы

Хиагта қаласында Моңғол елі, Қытай мен Ресей Патшалығы арасындағы үш жақты келісім басталды.

Батыс моңғолияда ойран салған Жа лама ұсталып, Ресейге табыс етілді.

1926 жылы

1926 жылы өткен Халық өкілдері құрылтайына қазақ халқынан Ж.Адырбай, Ж.Нарын, С.Мүрсәлі, Жанымхан, Күшенбай, урианхай халқынан Ш.Тэвэгт қатарлы өкілдер қатысты.

Моңғолиядан 10 адам Меккеге қажылық сапарға аттанды.

Алғаш рет хошуун әкімін халық мәжілісінен сайлау жұмысы басталып, Шыбарайғыр хошууны әкіміне Т.Үмбет, Шеруші хошууны әкіміне М.Қойшы молда, орынбасарына Қ.Баймеш, хатшысына Т.Дәуітбай сайланған.

Қазіргі Алтанцөгц сұмын орталығында алғашқы бастауыш мектебі орнаған. 1931 жылы Өлгий қаласына орын ауыстырып, жалпы білім беретін №2 мектептің іргетасын қалаған.

1938 жылы

1938 жылдан өңірдегі әкімшілік бөлісін ру атымен емес жер-су атымен атауға шешім шықты. Қазақ, урианхай, дөрвөд халқы Хужирт, Цагаангол, Дэлүүн, Толбо, Улаанхус, Цагааннуур, Баяннуур, Сагсай т. б. жер-су атымен аталған әкімшілік бірліктерге бөлінді.

Саяси қуғын-сүргін нәубеті 1937-1938 жылдары өзінің шарықтаған шегіне жетті. Моңғолияда 37 мыңға жуық адам нәубетке ұшырады. Олардың 3 мыңға жуығы Баян-Өлгийліктер болған.

Саяси нәубетке ұшырағандардың мал мүлкін тәркіледі.

Маусым айында Мемлекеттік Кіші Құрыл басқармалары мен Министрлер кеңесінің біріккен отырысында Ховд аймағына қарасты қазақтардың мәселесін сөйлесіп, «Аз ұлт өкілдерінің өмір тіршілігі, саяси және қоғамдық белсенділігін жақсартуға байланысты іс-шаралар» туралы №50 -ші қаулы қабылданып, мемлекеттік комиссия орнатқан. Комиссия мүшесіне Қобда аймағы әкімінің орынбасары Б.Қаби, МКХ депутаты М.Тоқтамыс қатарлы өкілдер қатысқан. Қаулы бойынша қазақ, урианхай халқына 21460 шаршы жер беру, әкімшілік құрылымын өзгерту, жаңа сұмындарды сайлау арқылы құру, өнеркәсіп ашу, заңдарды қазақ тілінде насихаттау қатарлы тағы басқа шаруаларды атқаруды сол кездегі Премьер-министр А.Амарға тапсырған.

Көкмойнақта бастауыш мектеп құрылды.

Цагааннуур сұмыны (Ақкөл қалашығы) 1938 жылы Увс аймағы Бөхмөрөн сұмынының 1,2,3 және қазақтың Бақат сұмынының 4 -ші бағынан құралып Ховд аймағының қарамағында орнады.

1950 жылы

Қыркүйек айында аймақ орнауының 10 жылдық мерейтойы тойланды. Мерейтойға алғаш аймақ орнату ісін ұйымдастырған МХРП-ның Орталық комитетінің хатшысы Ч.Сүрэнжав қатарлы өкілдер келіп қатысты. Мерейтойда генерал М.Зайсанов алғаш рет ұшаққа ақсақалдар мен балаларды отырғызып, Өлгий қаласының аспанында өнерін көрсетумен қатар, тойшыл қауымға арнайы баспадан шыққан «Үнэн», «Өркендеу» газеттерін ауадан шашып, құттықтау жолдады.

«Мәдени төңкеріске» ауылдағы халықтың басым көпшілігі қатысты.

1950 жылының басында Моңғол елінің саяси, қоғамдық өмірінде бірқатар өзгерістер орын алды. Негізгі заң бойынша мемлекеттік құрылымның сайлау системасына өзгеріс еңгізілді. Бұл өзгерістер бойынша 1951 жылы Мемлекеттік Ұлы хурал сайлауы өтіп, Баян-Өлгий аймағынан 15 депутат сайланған.

Архив қағаздары крилл жазуымен жазылатын болды.

Бұл жылы аймақтық мерейтойда аймақтық піл дәрежелі палуан Ц.Чимэд-Очир жеңімпаз атанған.

Радио желісі құрылып, Улаанбаатар қаласының радио станциясы хабарын тыңдайтын мүмкіндік туды.

1950 жылғы барыс жылы аймақ басшысы қызметін Жеңісхан Дүзелбайұлы (1944.1-1950.12) атқарып тұрып, Құрманхан Мұқамедиұлы (1950.12-1952.8) билікке келген.

Мініс Әбілтайұлы Монғол Халық революциялық партиясы (МХРП) Орталық Комитетінің шешімімен мемлекеттік баспахананың қазақ бөліміне редактор, аударушы қызметіне тағайындалады.

1962 жылы

Бұл жылы аймақтық мерейтойда аймақтық арыстан дәрежелі палуан Е.Дағыс жеңімпаз атанған.

Министрлер кеңесінің №40 қаулысы бойынша Хотгор көмір шахтасын әкімшілік құрылымы бекітіліп, 1963 жылдан көмір шығару жұмысы басталды.

1962 жылы 25 желтоқсан күні Налайхан көмір шахтасының мастері Залел Нұғыманұлы мен Налайхан көмір шахтасының жұмысшысы Шанкей Дембебайұлы Моңғол Халық Республикасының «Еңбек батыры» атағын алған.

Аймақ орталығында спорт денешынықтыру ғимараты бой көтерді.

1962 жылғы барыс жылы аймақ басшысы қызметін Ырым Жуанғанұлы (1959.11-1970.6) атқарып тұрған.

1974 жылы

Ю.Цэдэнбал Моңғол Халық Республикасы Халық Ұлы Хуралы Президиумының Төрағасы яғни мемлекет басшысы қызметіне тағайындалды.

Өлгий қалалық Халық депутаттар құрылтайының атқару орыны құрылды.

Бұл жылы аймақтық мерейтойда аймақтық піл дәрежелі палуан Е.Қали жеңімпаз атанған.

1974 жылғы барыс жылы аймақ басшысы қызметін Сарай Асқанбайұлы (1970.6-1978.6) атқарып тұрған.

1986 жылы

Бұл жылы аймақтық мерейтойда аймақтық арыстан дәрежелі палуан Қ.Қажымұқан жеңімпаз атанған.

Халық Ұлы хурал депутатына бұл жылы М.Кәрімбек, Б.Құрметбек, Н.Сарбас, Қ.Қызырхан, Б.Дэжид, С.Цэцэг, К.Қабдеш, С.Цэдэнбал, А.Зардыхан, Н.Жамей, Т.Шәріпхан, С.Ғылымхан, Т.Намжим, Н.Бақат, Т.Дүйсенбай, Ц.Нарангэрэл, С.Кенжебай, Р.Дагвадорж қатарлы 18 азамат сайланған.

1986 жылғы барыс жылы аймақ басшысы қызметін Қызырхан Құсбекұлы (1978.6-1989.11) атқарып тұрған.

1998 жылы

Бұл жылы аймақтық мерейтойда мемлекеттік лашын дәрежелі палуан О.Бақыт (қазір мемлекеттік харцага) жеңімпаз атанған.

Моңғолия Президенті Н.Багабанди Қазақстан Республикасы, Кувейт және Түркия елдеріне ресми жұмыс сапарымен барды.

1998 жылы аймақ басшысы қызметін Мейрам Қадырұлы (1996.10-2000.8) атқарып тұрған.

2010 жылы

2010 жылы 11-13 қараша аралығында Астанада Моңғолияның Қазақстандағы мәдениет күндері өтті. Мәдениет күндері аясында фотокөрме, моңғол киносының көрсетілімі және өнер шеберлерінің концерті ұйымдастырылды.

Наурыздың Халықаралық мәртебесі айқындалды. 2010 жылы 19 ақпанда БҰҰ Бас Ассамблеясының 64-ші сессиясында «Әлем мәдениеті» атты күн тәртібінің 49 тармағы аясында «Халықаралық Наурыз күні» деп аталатын қарар қабылданды.

ЮНЕСКО ұйымы 2010 жылы қыран құспен аңшылық жасауды адамзаттың материалдық емес мұрасы тізіміне қосқан.

Парламент депутаты Тілейхан Әлмәлікұлының бастамасымен Музыкалы драма театрының ауласында Бүркіт бейнеленген “Бірлік кешені” ескерткіші орнатылды.

Қоғам қайраткері Сарай Асқанбайұлының ескерткіші орнатылды.

Моңғол елінің «Мәдениетіне еңбегі сіңген қайраткер» Самжид Риймэдке «Халық артисі» атағы берілді.

Бұл жылы аймақтың 70 жылдық мерейтойы тойланып өтті. Палуандар бәсекесінде қазіргі мемлекеттік чемпион дәрежелі палуан П.Бүрэнтөгс жеңімпаз атанған.

800 орындығы бар спорт кешені бой көтерді. 

Баян-Өлгий аймағының халық саны өсімінің ең жоғарғы төмендеуі 1991-1994, 2010 жылдары байқалған. 2010 жылғы халық санағында 89191 адам тіркелген.

2010 жылы аймақ басшысы қызметін Қабыл Сәкейұлы (2007-2012.12) атқарып тұрған.

2022 жылы ?